DOI Artikel:
Mossakowski, Stanisław: Tematyka mitologiczna dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0132
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
już kierowały uwagę badaczy na podobne przedsta-
wienia gigantów, ściślej ten typ ich wyobrażeń jaki
znamy z płaskorzeźb ołtarza pergamońskiego (II w.
p.n.e.)27. Pergamońskie arcydzieło odkryte w końcu
XIX w. nie było oczywiście dostępne renesansowym
artystom, ale mogły być im znane ikonograficznie
od niego pochodne wizerunki gigantów w sztuce póź-
nego antyku28 *, tym bardziej, że istnieje świadectwo
znajomości takich wizerunków już w sztuce średnio-
wiecznej 20.
Sprawa jednak okaże się prostsza jeśli przypomni-
my, że w epoce renesansu doskonale był znany po-
pularny podręcznik mitologiczny przypisywany Apol-
lodorowi z Aten: Bibliotheke30, gdzie o owych sy-
nach Ziemi czytamy — cytuję według humanistycz-
nego przekładu łacińskiego Benedykta Aegiusa — iż
byli to „mężowie niezwyciężeni, obdarzeni wyraźnie
strasznym wyglądem, długim na głowie owłosieniem
i umyślnie obfitą brodą, a podawano, że mieli wężo-
we nogi” (uiri inuicitissimi (...) qui terribili piane
vultu, ac promisso ex capite capillo, et proliza ex
mento barda, praediti esse uidebantur, et anguineos
pedes habuisse produntur31. Podwójne ogony kra-
kowskich stworów rzeczywiście do złudzenia przypo-
minają wężowe sploty gigantów z reliefów perga-
mońskich i tekstu Apollodora, a wiadomo skądinąd,
że już w starożytnej sztuce Italii, pod wpływem iko-
nografii trytonów, wyobrażano niekiedy gigantów
właśnie z rybimi ogonami32. Zastosowanie tej odmia-
ny w dziele krakowskim jest zresztą dodatkowo uza-
sadnione faktem, że pojawiają isię oni tutaj w sce-
nach zmagań z nereidami, nie na lądzie, a na morzu.
Takie rozpoznanie stworów wawelskich znajduje,
jak sądzimy, potwierdzenie w treści reliefu umiesz-
czonego w prawym skrajnym polu tarczowej ściany
nad ołtarzem. Na falach morskich, po których pły-
wają delfiny, widzimy tutaj brodatą postać podobnie
scharakteryzowaną jak omówieni powyżej giganci,
atakowaną przez dwa koźlonogie satyry. Jeden satyr
II. 3. Gigant porywający nimfę oraz bożek Pan. Frag-
ment dekoracji Kaplicy Zygmuntowskiej. (Fot. E.
Rachwał)
bronić się musi równocześnie przed kąśliwym wężem,
jaki wyłania się z kłębowiska ciał. Z prawej strony
do walki dołącza się Herkules, którego rozpoznajemy
po skórze przerzuconej przez ramię. Cała zaś scena,
hipotetycznie rozwiązana już przez Lecha Kalinow-
27 i. BUHNATOWA, Ornament renesansowy w Krako-
wie, „Studia Renesansowe” IV, 1964, s. 31. Por. również
uwagę KALINOWSKIEGO (Motywy antyczne, o.c., s. 68—
—69): Wobec wciąż zachodzących trudności w wykazaniu
bezpośrednich wzorów rzymskich dla motywu trytonów
z dwoma symetrycznie rozmieszczonymi ogonami zamiast
nóg, w typie pergamońskich Gigantów, a także dla spo-
sobu powiązania z nimi motywu Nereid, zagadnienie to
pozostawiam do osobnego omówienia.
28 Wykaz znanych przedstawień i bibliografię przedmio-
tu podaje F. VIAN [w:] Enciclopedia dell’arte antica, t. 3,
1960, s.v. Giganti, s. 888—894, oraz il. 1111—1113 (dodajmy,
iż ostatnio najbardziej cenioną publikacją o ołtarzu per-
gamońskim jest książka S. SIMON, Pergamon und He-
siod, Mainz 1975). Zob. także K. LEHMANN, The Dom oj
Heaven [w:] W. E. KLEINBAUER, Modern Perspectiues in
Western Art History. An Anthology oj 20th century Wri-
tings on the Visual Arts, New York 1971, s. 245, il. 48
na s. 489.
29 Zob. K. WEITZMANN, The Survival oj Mytholo-
gical Representations in Early Christian and Byzantine
Art and their Impact on Christian Iconography [w:]
KLEINBAUER, o.c., s. 209, il. 7—8 na s. 478.
80 zob. T. SINKO, Literatura grecka, t. 2, cz. 1, Kra-
ków 1947, s. 191. O powszechnej znajomości tego dzieła pi-
sze WEITZMANN, o.c., s. 209. Przy omawianiu gigantów
cytuje je m. in. V. CARTARI, Imaginl delli dei de gl’an-
tichi, wyd. Venezia 1647 (I wyd. 1556), s. 203, a z Pola-
ków: M. K. SARBIEWSKI, Dii gentium, wyd. Wrocław
1972, s. 67 i 640.
si Apollodori Atheniensis Grammatici Bibliotheces sive
de deorum origine libri III Benedicto Aegio Spoletino in-
terprete, Amsterdam 1669, s. 14. Por. także CARTARI, o.c.,
s. 203: I Giganti [...] erano di jaccia horribile'-, e spaven-
tevole eon capelli lunghi, e distesi jino su le spalle, et
eon barba prolijja discendente sopra gli horridi petti.
32 VIAN (o.c., s. 889) cytuje przedstawienia na dwóch
cystach z Preneste z przełomu IV na II w. p.n.e.
122
już kierowały uwagę badaczy na podobne przedsta-
wienia gigantów, ściślej ten typ ich wyobrażeń jaki
znamy z płaskorzeźb ołtarza pergamońskiego (II w.
p.n.e.)27. Pergamońskie arcydzieło odkryte w końcu
XIX w. nie było oczywiście dostępne renesansowym
artystom, ale mogły być im znane ikonograficznie
od niego pochodne wizerunki gigantów w sztuce póź-
nego antyku28 *, tym bardziej, że istnieje świadectwo
znajomości takich wizerunków już w sztuce średnio-
wiecznej 20.
Sprawa jednak okaże się prostsza jeśli przypomni-
my, że w epoce renesansu doskonale był znany po-
pularny podręcznik mitologiczny przypisywany Apol-
lodorowi z Aten: Bibliotheke30, gdzie o owych sy-
nach Ziemi czytamy — cytuję według humanistycz-
nego przekładu łacińskiego Benedykta Aegiusa — iż
byli to „mężowie niezwyciężeni, obdarzeni wyraźnie
strasznym wyglądem, długim na głowie owłosieniem
i umyślnie obfitą brodą, a podawano, że mieli wężo-
we nogi” (uiri inuicitissimi (...) qui terribili piane
vultu, ac promisso ex capite capillo, et proliza ex
mento barda, praediti esse uidebantur, et anguineos
pedes habuisse produntur31. Podwójne ogony kra-
kowskich stworów rzeczywiście do złudzenia przypo-
minają wężowe sploty gigantów z reliefów perga-
mońskich i tekstu Apollodora, a wiadomo skądinąd,
że już w starożytnej sztuce Italii, pod wpływem iko-
nografii trytonów, wyobrażano niekiedy gigantów
właśnie z rybimi ogonami32. Zastosowanie tej odmia-
ny w dziele krakowskim jest zresztą dodatkowo uza-
sadnione faktem, że pojawiają isię oni tutaj w sce-
nach zmagań z nereidami, nie na lądzie, a na morzu.
Takie rozpoznanie stworów wawelskich znajduje,
jak sądzimy, potwierdzenie w treści reliefu umiesz-
czonego w prawym skrajnym polu tarczowej ściany
nad ołtarzem. Na falach morskich, po których pły-
wają delfiny, widzimy tutaj brodatą postać podobnie
scharakteryzowaną jak omówieni powyżej giganci,
atakowaną przez dwa koźlonogie satyry. Jeden satyr
II. 3. Gigant porywający nimfę oraz bożek Pan. Frag-
ment dekoracji Kaplicy Zygmuntowskiej. (Fot. E.
Rachwał)
bronić się musi równocześnie przed kąśliwym wężem,
jaki wyłania się z kłębowiska ciał. Z prawej strony
do walki dołącza się Herkules, którego rozpoznajemy
po skórze przerzuconej przez ramię. Cała zaś scena,
hipotetycznie rozwiązana już przez Lecha Kalinow-
27 i. BUHNATOWA, Ornament renesansowy w Krako-
wie, „Studia Renesansowe” IV, 1964, s. 31. Por. również
uwagę KALINOWSKIEGO (Motywy antyczne, o.c., s. 68—
—69): Wobec wciąż zachodzących trudności w wykazaniu
bezpośrednich wzorów rzymskich dla motywu trytonów
z dwoma symetrycznie rozmieszczonymi ogonami zamiast
nóg, w typie pergamońskich Gigantów, a także dla spo-
sobu powiązania z nimi motywu Nereid, zagadnienie to
pozostawiam do osobnego omówienia.
28 Wykaz znanych przedstawień i bibliografię przedmio-
tu podaje F. VIAN [w:] Enciclopedia dell’arte antica, t. 3,
1960, s.v. Giganti, s. 888—894, oraz il. 1111—1113 (dodajmy,
iż ostatnio najbardziej cenioną publikacją o ołtarzu per-
gamońskim jest książka S. SIMON, Pergamon und He-
siod, Mainz 1975). Zob. także K. LEHMANN, The Dom oj
Heaven [w:] W. E. KLEINBAUER, Modern Perspectiues in
Western Art History. An Anthology oj 20th century Wri-
tings on the Visual Arts, New York 1971, s. 245, il. 48
na s. 489.
29 Zob. K. WEITZMANN, The Survival oj Mytholo-
gical Representations in Early Christian and Byzantine
Art and their Impact on Christian Iconography [w:]
KLEINBAUER, o.c., s. 209, il. 7—8 na s. 478.
80 zob. T. SINKO, Literatura grecka, t. 2, cz. 1, Kra-
ków 1947, s. 191. O powszechnej znajomości tego dzieła pi-
sze WEITZMANN, o.c., s. 209. Przy omawianiu gigantów
cytuje je m. in. V. CARTARI, Imaginl delli dei de gl’an-
tichi, wyd. Venezia 1647 (I wyd. 1556), s. 203, a z Pola-
ków: M. K. SARBIEWSKI, Dii gentium, wyd. Wrocław
1972, s. 67 i 640.
si Apollodori Atheniensis Grammatici Bibliotheces sive
de deorum origine libri III Benedicto Aegio Spoletino in-
terprete, Amsterdam 1669, s. 14. Por. także CARTARI, o.c.,
s. 203: I Giganti [...] erano di jaccia horribile'-, e spaven-
tevole eon capelli lunghi, e distesi jino su le spalle, et
eon barba prolijja discendente sopra gli horridi petti.
32 VIAN (o.c., s. 889) cytuje przedstawienia na dwóch
cystach z Preneste z przełomu IV na II w. p.n.e.
122