DOI Artikel:
Mossakowski, Stanisław: Tematyka mitologiczna dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0133
TEMATYKA MITOLOGICZNA DEKORACJI KAPLICY ZYGMUNTOWSKIEJ
II. 4. Gigant walczący z nimfą atakowany przez put-
to. Fragment dekoracji Kaplicy Zygmuntowskiej.
(Fot. E. Rachwał)
skiego33, przedstawia niechybnie ów decydujący mo-
ment walki bogów olimpijskich pod wodzą Jowisza
a gigantami, w którym dzięki udziałowi Herkulesa
■osiągnięte zostaje oistateozne zwycięstwo. Uproszo-
ny przez Gromowładnego, za poradą Minerwy (było
bowiem wiadomo z księgi Przeznaczenia, iż jedynie
człowiekowi śmiertelnemu dane będzie pokonać sy-
nów Ziemi) włącza się on właśnie do akcji34 35. Ata-
kujące satyry to oczywiście towarzysze Bachusa, któ-
ry również brał aktywny udział w walce25. A fakt,
że gigant Alkioneusz został zabity przez Herkulesa
•na Sycylii tłumaczy z kolei obecność zagadkowego
potwora, wypełniającego płycinę u góry. To groźna
•Scyfllla, o której WergiOlusz w Eneidzie (III, 420) po-
wiada, iż jest stworem o kadłubie wieloryba i ogo-
nie deLina 36 37 * *. Drugi przestylizowany potwór z olbrzy-
mią paszczą, widniejący obok na ścianie sąsiedniej
to oczywiście strażniczka przeciwległego brzegu cieś-
niny messyńskiej dzika Charybda £7.
Tak odczytana scena, podobnie jak najoryginal-
niejsze mitologiczne przedstawienia sztuki włoskiego
renesansu, by wspomnieć tylko wspaniałe obrazy
Botticellego, została skomponowana przede wszystkim
w oparciu o samodzielną interpretację tekstów pisa-
nych, niemal niezależnie od tradycji ikonograficz-
nej £8. Do antycznego tekstu literackiego przyjdzie
więc sięgnąć również w nadziei wyjaśnienia przy-
czyn, jakie skłoniły do jej umieszczenia w dekoracji
kaplicy89. W Saturnaliach, powszechnie znanym dzie-
le Makrobiusza, czytamy: Lecz cóż innego winno się
sądzić o gigantach niż to, iż byli ludźmi, owymi bez-
bożnikami zaprzeczającymi bogom i dlatego uznany-
mi za tych, którzy pragnęli wygnać bogów z nie-
biańskiej siedziby? Ich nogi kończyły się wężowymi
skrętami, co oznacza, że nie zamierzali oni niczego
prostego, niczego górnego, gdyż całe ich życie cho-
dem i posuwaniem nurzało się w piekle40.
33 KALINOWSKI, Treści Kaplicy, o.c., s. 100 i 113.
31 Zob. Apollodori, ed. cit., s. 14—16. — Por. HORACY,
Carmina II, 12, a także SARBIEWSKI, ed. cit., s. 506—507.
35 Por. HORACY, Carmina II, 19, gdzie o Bachusie
(cyt. w tłum. J. Tuwima): Kiedy bezecna Gigantów gro-
mada /Włość twego ojca — niebiosa napada, /Ty lwią
paszczęką, pazurami Iwiemi/ Reta z gór stromych strą-
casz w otchłań ziemi. Zob. także SARBIEWSKI, ed. cit.,
s. 320—321. Toteż na niektórych antycznych wyobrażeniach
gigantomachii przedstawiano Dionizosa (Bachusa) w to-
warzystwie satyrów (zob. VIAN, o.c., s. 892).
38 Identyfikację tę zdaje się potwierdzać również —
trudne inaczej do wytłumaczenia — popiersie młodej
dziewczyny przechodzące w hermowy trzon, który z kolei
wyrasta z rozwidlonego ogona bestii. Jest to — jak są-
dzę — aluzja do pierwotnego wyglądu pięknej Scylii, nim-
fy w której bezwzajemnie kochał się bożek Glaukos
zanim zazdrosna Kirke przemieniła ją w potwora. Por.
OWIDIUSZ, Metamorfozy, ks. 13 i 14, oraz cytowany już
ustęp Wergiliuszowej Eneidy: Prima hominis facies et
pulchro pectore virgo, /pube tenus, posterma immanl cor-
pore pistris/delphinum caudas utero commissa luporum.
37 Nie jest to zatem tylko ornamental dragon jak przy-
puszczał BIAŁOSTOCKI, The Art of the Renaissance, o.c.,
s. 41.
38 Toteż z takim jej rozpoznaniem trudno było się
zgodzić dotychczasowym badaczom nastawionym na wy-
szukiwanie pierwowzorów plastycznych.
39 Por. uwagę BIAŁOSTOCKIEGO (Nereidy, o.c., s. 94):
Nie umiem podać ścisłej interpretacji tej sceny. Sądzę
jednak, iż wiąże się ona organicznie z innymi i przed-
stawia bajeczny świat morskiej mitologii, kojarzący się
z ideami eschatologicznymi.
40 Gigantes autem quis aliud fuisse credendum est,
quam hominum ąuandam impiam gentem deos negantem
et ideo aestimatam deos pellere de cealesti sede uoluisse?
horum pedes in draconum volumina desinebant, guod si-
gnificat nihil eos rectum, nihil superum cogitasse, totius
vitae eorum gressu atąuae processu in inferna mergente.
— A. T. MACROBIUS, Saturnalia, I, 20, 8—9 (wyd. J. Wil-
lisa w Bibliotheca Teubneriana, Leipzig 1970, s. 113). Tekst
Makrobiusza tak streszcza SARBIEWSKI (ed. cit., s. 361—
—363, tłum. K. Staweckiej): Często przecież Bóg [...] słusz-
nie karze zarazą Gigantów o wężowych nogach, czyli lu-
dzi bezbożnych, nie mających na myśli nic prawego, nic
wzniosłego, lecz jakby na drodze życia zanurzających się
w piekle. Por. także CARTARI (ed. cit., s. 203): Et in-
tendesi per costoro gli huomini empij, e sprezzatori di
Dio no sanno cosa mai, che sta dritta, ne giusta ne honesta
ma tutto U contrario, et perció rassimlgliano U Serpente,
123
II. 4. Gigant walczący z nimfą atakowany przez put-
to. Fragment dekoracji Kaplicy Zygmuntowskiej.
(Fot. E. Rachwał)
skiego33, przedstawia niechybnie ów decydujący mo-
ment walki bogów olimpijskich pod wodzą Jowisza
a gigantami, w którym dzięki udziałowi Herkulesa
■osiągnięte zostaje oistateozne zwycięstwo. Uproszo-
ny przez Gromowładnego, za poradą Minerwy (było
bowiem wiadomo z księgi Przeznaczenia, iż jedynie
człowiekowi śmiertelnemu dane będzie pokonać sy-
nów Ziemi) włącza się on właśnie do akcji34 35. Ata-
kujące satyry to oczywiście towarzysze Bachusa, któ-
ry również brał aktywny udział w walce25. A fakt,
że gigant Alkioneusz został zabity przez Herkulesa
•na Sycylii tłumaczy z kolei obecność zagadkowego
potwora, wypełniającego płycinę u góry. To groźna
•Scyfllla, o której WergiOlusz w Eneidzie (III, 420) po-
wiada, iż jest stworem o kadłubie wieloryba i ogo-
nie deLina 36 37 * *. Drugi przestylizowany potwór z olbrzy-
mią paszczą, widniejący obok na ścianie sąsiedniej
to oczywiście strażniczka przeciwległego brzegu cieś-
niny messyńskiej dzika Charybda £7.
Tak odczytana scena, podobnie jak najoryginal-
niejsze mitologiczne przedstawienia sztuki włoskiego
renesansu, by wspomnieć tylko wspaniałe obrazy
Botticellego, została skomponowana przede wszystkim
w oparciu o samodzielną interpretację tekstów pisa-
nych, niemal niezależnie od tradycji ikonograficz-
nej £8. Do antycznego tekstu literackiego przyjdzie
więc sięgnąć również w nadziei wyjaśnienia przy-
czyn, jakie skłoniły do jej umieszczenia w dekoracji
kaplicy89. W Saturnaliach, powszechnie znanym dzie-
le Makrobiusza, czytamy: Lecz cóż innego winno się
sądzić o gigantach niż to, iż byli ludźmi, owymi bez-
bożnikami zaprzeczającymi bogom i dlatego uznany-
mi za tych, którzy pragnęli wygnać bogów z nie-
biańskiej siedziby? Ich nogi kończyły się wężowymi
skrętami, co oznacza, że nie zamierzali oni niczego
prostego, niczego górnego, gdyż całe ich życie cho-
dem i posuwaniem nurzało się w piekle40.
33 KALINOWSKI, Treści Kaplicy, o.c., s. 100 i 113.
31 Zob. Apollodori, ed. cit., s. 14—16. — Por. HORACY,
Carmina II, 12, a także SARBIEWSKI, ed. cit., s. 506—507.
35 Por. HORACY, Carmina II, 19, gdzie o Bachusie
(cyt. w tłum. J. Tuwima): Kiedy bezecna Gigantów gro-
mada /Włość twego ojca — niebiosa napada, /Ty lwią
paszczęką, pazurami Iwiemi/ Reta z gór stromych strą-
casz w otchłań ziemi. Zob. także SARBIEWSKI, ed. cit.,
s. 320—321. Toteż na niektórych antycznych wyobrażeniach
gigantomachii przedstawiano Dionizosa (Bachusa) w to-
warzystwie satyrów (zob. VIAN, o.c., s. 892).
38 Identyfikację tę zdaje się potwierdzać również —
trudne inaczej do wytłumaczenia — popiersie młodej
dziewczyny przechodzące w hermowy trzon, który z kolei
wyrasta z rozwidlonego ogona bestii. Jest to — jak są-
dzę — aluzja do pierwotnego wyglądu pięknej Scylii, nim-
fy w której bezwzajemnie kochał się bożek Glaukos
zanim zazdrosna Kirke przemieniła ją w potwora. Por.
OWIDIUSZ, Metamorfozy, ks. 13 i 14, oraz cytowany już
ustęp Wergiliuszowej Eneidy: Prima hominis facies et
pulchro pectore virgo, /pube tenus, posterma immanl cor-
pore pistris/delphinum caudas utero commissa luporum.
37 Nie jest to zatem tylko ornamental dragon jak przy-
puszczał BIAŁOSTOCKI, The Art of the Renaissance, o.c.,
s. 41.
38 Toteż z takim jej rozpoznaniem trudno było się
zgodzić dotychczasowym badaczom nastawionym na wy-
szukiwanie pierwowzorów plastycznych.
39 Por. uwagę BIAŁOSTOCKIEGO (Nereidy, o.c., s. 94):
Nie umiem podać ścisłej interpretacji tej sceny. Sądzę
jednak, iż wiąże się ona organicznie z innymi i przed-
stawia bajeczny świat morskiej mitologii, kojarzący się
z ideami eschatologicznymi.
40 Gigantes autem quis aliud fuisse credendum est,
quam hominum ąuandam impiam gentem deos negantem
et ideo aestimatam deos pellere de cealesti sede uoluisse?
horum pedes in draconum volumina desinebant, guod si-
gnificat nihil eos rectum, nihil superum cogitasse, totius
vitae eorum gressu atąuae processu in inferna mergente.
— A. T. MACROBIUS, Saturnalia, I, 20, 8—9 (wyd. J. Wil-
lisa w Bibliotheca Teubneriana, Leipzig 1970, s. 113). Tekst
Makrobiusza tak streszcza SARBIEWSKI (ed. cit., s. 361—
—363, tłum. K. Staweckiej): Często przecież Bóg [...] słusz-
nie karze zarazą Gigantów o wężowych nogach, czyli lu-
dzi bezbożnych, nie mających na myśli nic prawego, nic
wzniosłego, lecz jakby na drodze życia zanurzających się
w piekle. Por. także CARTARI (ed. cit., s. 203): Et in-
tendesi per costoro gli huomini empij, e sprezzatori di
Dio no sanno cosa mai, che sta dritta, ne giusta ne honesta
ma tutto U contrario, et perció rassimlgliano U Serpente,
123