Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (40.1978)

PRÓBA KLASYFIKACJI UBIORÓW

dzieży w wydzielonych zespołach i grupach w po-
rządku chronologicznym. Taka koncepcja klasyfika-
cji ubiorów wydaje się słuszna z uwagi na jej przej-
rzysty i logiczny układ obejmujący wszelkie typy
odzieży i ich odmiany mające ścisłe powiązania z
podłożem społecznym i uzasadnione potrzebami spo-
łeczno-gospodarczymi. W pierwszym, wstępnym eta-
pie uzyskamy dodatkowo podział ubiorów według ich
wartości, gdyż pewnym funkcjom odpowiadają właś-
ciwe im wartości, np. funkcji strojenia — wartości
artystyczne, funkcji wyróżniania — wartości infor-
macyjne itd.
Przedstawienie pełnego procesu klasyfikacji jest
zadaniem przekraczającym ramy jednego referatu,
toteż ograniczymy się do ukazania schematu pierw-
szego jej etapu. Propozycję podziału ubiorów na ze-
społy i grupy według funkcji użytkowych opraco-
wano w oparciu o historię ubiorów polskich.
Ubiory używane w Polsce od wieków średnich do
naszych czasów można podzielić na sześć zespołów:
1. zespół ubiorów strojnych, 2. zespół uniformów, 3.
zespół przebrań, 4. zespół szat obrzędowych, 5. zespół
odzieży ochronnej i zawodowej, 6. zespół odzieży co-
dziennej.
1. Ubiory strojne
Funkcją ubiorów tej grupy, wyróżniających się
kosztownością tkanin i futer, wyszukaną formą, bo-
gactwem ozdób, dodatków i akcesoriów, jest uświet-
nianie wyglądu nosicieli, podkreślanie ich urody, do-
dawanie blasku w celu podniesienia prestiżu, wywo-
łania w otoczeniu zainteresowania, podziwu itp. Za-
liczamy tu przede wszystkim stroje dworskie, parad-
ne ubiory patrycjatu miejskiego, stroje narodowe oraz
odświętną odzież mieszczan i chłopów, a w nowszych
czasach ubiory wizytowe i wieczorowe. Ubiory dwor-
skie i mieszczańskie, w niektórych okresach także
szlacheckie pozostawały na ogół pod wpływem mody
europejskiej. Niezależnie od funkcji strojenia, mody
i indywidualnego gustu, ich wygląd zależał też od
typu uroczystości i związanych z tymi uroczystościa-
mi obyczajów. Z uwagi na charakter imprezy wyróż-
niamy cztery zespoły strojów, są to: stroje reprezen-
tacyjne, paradne, ceremonialne i bawialne.
Stroje reprezentacyjne, wkładane na
ważne uroczystości państwowe, z okazji uczestnictwa
w poselstwach, hołdach i in. okazjach, skupiają ce-
chy oficjalnego stroju — znamiona władzy, piasto-
wanych godności, sprawowanych urzędów itd. Zali-
czamy do nich stroje majestatyczne władców, ubiory
dostojników i dygnitarzy państwa i dworu, ubiory
przedniejszych dworzan oraz w pewnych okolicznoś-
ciach stroje gości, przedstawicieli stanów i in.
Pozbawione cech oficjalnych stroje reprezentacyj-
ne nazywane są paradnymi. Stroje paradne

znajdowały zawsze szerokie zastosowanie. Używano
ich na parady dworskie, pełne przepychu wjazdy mo-
narchów, magnatów i rycerstwa do stolic czy włas-
nych siedzib, na biesiady, wesela, wizyty oraz na uro-
czystości kościelne. W środowiskach średniozamoż-
nych miejskich i wiejskich rolę paradnych pełniły
ubiory świąteczne. W XIX i XX stuleciu w zmienio-
nych układach polityczno-społecznych stroje paradne
stopniowo zastępowano ubiorami wyjściowymi dosto-
sowanymi do pór roku oraz do okoliczności towarzy-
szących okazjom wystąpienia. Powstało w tym czasie
wiele odmian wyjściowego stroju, m.in. poranny,
przedpołudniowy, obiadowy, popołudniowy, wieczoro-
wy obok toalet spacerowych i wizytowych.
Odmienne były stroje ceremonialne, czyli
szaty osób bezpośrednio związanych ze spełnianym
aktem obrzędowym. Z cechami mody łączą się w nich
znamiona miejscowych obyczajów, często symbole, np.
strój koronacyjny, którym były w średniowieczu sza-
ty liturgiczne dla zaznaczenia współudziału władcy
w rozstrzyganiu spraw Kościoła. Poza strojem koro-
nacyjnym zaliczymy do grupy szat ceremonialnych
stroje ślubne, żałobne, konfirmacyjne, do chrztu i in-
nych ceremonii.
Osobną grupę tworzą stroje bawialne. W
niektórych okresach mody nie różniły się one zbyt-
nio od paradnych. Przeznaczenie do różnorodnych za-
baw ukształtowało ich lekki, podniecający i pełen
powabu charakter, zaś ambicje rywalizujących ze so-
bą kobiet przyczyniły się do powstania prawdziwych
arcydzieł mody, również do wielu rozmaitych typów
toalet, co jest zrozumiałe z uwagi na zwyczaj spę-
dzania karnawałów w stolicy w większości okresów
historii. Poza strojami balowymi szyto skromniejsze
karnawałowe, używane na mniej reprezentacyjne za-
bawy taneczne, następnie stroje festynowe i na inne
zabawy na wolnym powietrzu, a także charaktery-
styczne dla XVIII w. stroje ogrodowe o cechach prze-
brań, m.in. pasterskie, wieśniacze itp. Również w
XVIII stuleciu wykształcił się strój kobiecy używany
do zabaw towarzyskich w wąskim gronie wybranych
przyjaciół, który, nazwijmy go buduarowym, nosił
cechy ubioru domowego, bardzo jednakże wytwor-
nego. W nowszych czasach rozpowszechniła się moda
na sukienki dansingowe i koktajlowe. W XX w. stro-
je wieczorowe używane były na balach, na bankie-
tach i innych galach.
2. Uniformy
Ubiór wyróżniający się na tle współczesnej mody
barwą, krojem, tkaniną, ozdobami i związany z okre-
ślonym stanowiskiem, pełnioną funkcją, uczelnią, or-
ganizacją itp. nazywamy uniformem. Wyróżnianie no-
sicieli i informowanie społeczeństwa o pełnionych
przez nich obowiązkach było rolą uniformów. Przy-
czyn powstania bogatego zespołu uniformów było kil-

439