Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (52.1990)

PRZEGLĄD LITERATURY

toryka architektury publikacji jest zróżnicowa-
na skala w jakiej reprodukowane są poszcze-
gólne rysunki tego samego obiektu a także
Napoleonas Kitkauskas, Vilniaus Pilys (Zamki
wileńskie), Wilno 1989, ss. 232, il. 212, streszcz.
ros. i ang.
Autor monografii, historyk architektury z
litewskiego Instytutu Konserwacji Zabytków,
prezentuje dzieje i architekturę wileńskiego
zamku, a właściwie dwóch zamków — górnego
i dolnego, od początków aż do naszych czasów
z położeniem szczególnego nacisku na okres
średniowiecza i renesansu. Książka składa się
z dwóch odrębnych części. W pierwszej, zre-
ferowane zostały źródła historyczne tekstowe
i ikonograficzne oraz dotychczasowa literatura
przedmiotu, ujęte w chronologicznym układzie
zmiennych dziejów zamku jako kompleksu ar-
chitektonicznego. Pierwsza o nim wzmianka
pochodzi z traktatu pokojowego między wiel-
kim księciem Gedyminem a krzyżakami zawar-
tego w Rydze w roku 1323. Z tego mniej wię-
cej czasu pochodzi zamek górny, którego głów-
nymi budowlami były trójkondygnacyjny pa-
łac książęcy i wielka wieża. Współczesne lub
nieco późniejsze obwarowania zamku dolnego
objęły obszerny teren nadrzecznego cypla. W
jego centrum stał dwór książęcy i towarzy-
szące mu budynki gospodarcze. Część południo-
wa należała do biskupa, obejmując katedrę, pa-
łac biskupi, domy kanoników i wikariuszy.
Część północną zajmowała zbrojownia. Po po-
wstaniu w r. 1831 na miejscu zamku dolnego
wzniesiono rosyjską fortecę rozbierając wiele
historycznych budowli. W pół wieku później
wały i fosy zniwelowano zakładając na ich
miejscu park.
W znacznie obszerniejszej części drugiej au-
tor przedstawia wyniki badań architektonicz-
nych i archeologicznych oraz prace konserwa-
torskie w poszczególnych budowlach.
W kościele katedralnym, dziś klasycystycz-
nym, badania archeologiczne w 1. 1970—76 do-
prowadziły do wyjaśnienia rzutu zachowanej

częste przemieszanie pomiarów różnych bu-
dynków na tej samej planszy.
TADEUSZ BERNATOWICZ
w reliktach pierwotnej świątyni. Był to koś-
ciół ceglany, o kwadratowym, oszkarpowanym
korpusie podzielonym czterema filarami na
trzy trójprzęsłowe nawy. Od wschodu przyle-
gało zamknięte nieumiarowym wielobokiem
prezbiterium, od zachodu kruchta lub wieża.
Przy prezbiterium od północy odsłonięto pozo-
stałości składającej się z dwóch pomieszczeń
zakrystii zaś po obu stronach korpusu dwie
prostokątne kaplice. (Bliską analogią służy
zbliżony w rzucie choć znacznie mniejszy wi-
leński kościół św. Mikołaja.) Odkrywcy datują
obiekt na połowę wieku XIII, rekonstruują ja-
ko krótką halę o formach architektury romań-
skiej (!) i łączą z przyjęciem wiary chrześcijań-
skiej przez wielkiego księcia Mendoga. Po je-
go tragicznej śmierci w r. 1263 kościół służyć
miał jako świątynia pogańska aż do powtórne-
go przyjęcia chrześcijaństwa przez Jagiełłę w
r. 1387. Wówczas to mury świątyni miały zo-
stać wykorzystane jako zrąb nowej, na tym
samym planie wzniesionej katedry, której wie-
loboczny półfilar przyścienny odsłonił Stani-
sław Lorentz w r. 1931. Po pożarze r. 1419
wielki książę Witold ufundował nową katedrę
o układzie wielkiej trójnawowej hali na planie
wydłużonego prostokąta bez wyodrębnionego
prezbiterium (typ tzw. warmiński) dla której
autor przytacza analogię I fazy kościoła św.
Mikołaja w Stralsundzie z ok. 1260, zaś jej for-
my zewnętrzne rekonstruuje jako zbliżone do
katedry we Fromborku. Halę tę zniszczył po-
żar w r. 1530, jednak mimo wielu kolejnych
przebudów zasadnicza dyspozycja planu jest
do dziś czytelna. Obszerny aneks autor poświę-
ca odkopanym w dużej ilości ceramicznym pły-
tkom posadzkowym o różnobarwnej polewie,
wytłaczanym w motywy maswerkowe, roślin-
ne i heraldyczne, oraz również ceramicznym
detalom żeber, służek i kształtówek ościeżo-
wych. W pobliżu katedry znajdował się zbudo-
wany przez Jagiełłę pałac biskupi z którego

416