Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (52.1990)

PRZEGLĄD LITERATURY

mieniono ją na cerkiew św. Zofii (1804—1807),
zaś po ponownej pożodze w 1899 r. nadano
kościołowi (według proj. N. Cagina) formę bi-
zantyjsko-ruską. W okresie międzywojennym
przeprowadzono regotycyzację fary, która od-
tąd pełniła funkcję kościoła garnizonowego.
Budowla zachowała się w bardzo dobrym sta-
nie do 1961 r., kiedy to uległa całkowitej za-
Stanisław Lorentz, Materiały do historii wi-
leńskiej architektury barokowej i rokokowej,
Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1989, ss. 58,
(skład komputerowy: Małgorzata Sobieraj).
Określenie „materiały" zdaje się zapowia-
dać zbiór informacji nieprzetworzonych, źró-
dłowych bądź przygotowawczych. Wobec pra-
cy profesora Stanisława Lorentza określenie to
jest mylące. W zamian znajdujemy w niej,
pozbawiony aparatu naukowego, autorski, syn-
tetyczny zarys dziejów architektury barokowej
w Wielkim Księstwie Litewskim. Termin „ba-
rok wileński" określa tu promieniujące cen-
trum artystyczne, wskazując jednocześnie lo-
kalną formację stylową będącą, przede wszy-
stkim w ostatniej fazie (2 tercja XVIII w.) je-
dnym z najciekawszych zjawisk późnobaroko-
wej architektury europejskiej. Udaną syntezę
charakteryzuje zarówno trafna selekcja mate-
riału, jak i ustanowienie w nim ładu poprzez
sprowadzenie wielu skutków artystycznych do
minimalnej liczby najważniejszych przyczyn.
Przyczyną najistotniejszą pozostaje zawsze dla
Autora twórcza indywidualność architekta lub
fundatora-dysponenta.
Praca została podzielona na 3 rozdziały od-
noszące się do kolejnych faz sztuki barokowej.
Wewnątrz rozdzielono nagłówkami teksty po-
święcone poszczególnym artystom i najbardziej
reprezentatywnym obiektom.
Faza wczesnobarokowa, zainicjowana w
skali całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów
przez radziwiłłowską fundację jezuickiej świą-
tyni w Nieświeżu (1586 G. M. Bernardom),
objęła następnie, obok prowadzonych na tere-
nie Wilna inwestycji Towarzystwa Jezusowe-

gładzie. Tekstowi towarzyszą ilustracje, m.in.
projekty przebudowy kościoła na cerkiew w
końcu XIX w. Żałować należy jedynie, że ar-
tykuł nie jest opatrzony przypisami, choćby
w ograniczonym zakresie gdyż umożliwiałoby
to badaczom bezpośrednie sięgnięcie do tych
interesujących materiałów.
TADEUSZ BERNATOWICZ
go (działalność ucznia Bernardoniego, Jana
Frankiewicza), lokalną odmianę typu „lubel-
sko-kaliskiego" (kościoły karmelitów trzewicz-
kowych, benedyktynek i bernardynek) oraz
realizowany tu za panowania Władysława IV
przez królewskiego architekta Constantina Ten-
callę „barok wazowski" (1633—36 kaplica św.
Kazimierza, kościół św. Teresy).
Po stagnacji wywołanej spustoszeniami o-
kupacji moskiewskiej w r. 1655 nastąpił okres
dojrzałego baroku znaczony magnackimi fun-
dacjami Paców (1667 erem kamedulski w Po-
Żajściu, 1667 kościół św. Piotra i Pawła na
Antokolu) i hetmana Jana Kazimierza Sapie-
hy (restauracja kaplicy Kazimierza, Pałac Sa-
piehów, kościół trynitarzy). Najwybitniejszym
architektem tego okresu był według Stanisła-
wa Lorentza, pracujący w kręgu obydwóch
mecenatów Piotr Perti, dotychczas zauważany
bardziej jako stiukator. Jemu przypisuje Pro-
fesor autorstwo wymienionych fundacji het-
mana Sapiehy oraz projekt trynitarskiego ko-
ścioła w Trynopolu (1715—22).
Rozdział 3. dotyczący architektury późno-
barokowej, jakkolwiek omawiający budowle
wznoszone w okresie zaledwie 30 lat (od po-
żaru Wilna w r. 1737) potraktowany został
znacznie obszerniej (33 strony). Autor kry-
tycznie odnosząc się do wcześniejszych ocen
i interpretacji fenomenu „baroku wileńskie-
go" (M. Morelowski, P. Bohdziewicz, ostatnio
K. Głowacki), zaprezentował klarowny jego
obraz i urzekające prostotą wyjaśnienie zja-
wiska tłumacząc je — działalnością jednego
wielkiego twórcy — Jana Krzysztofa Glaubi-
tza. Trzon Materiałów stanowi więc, powtórnie
podjęta przez Profesora, próba monografii te-

418