DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Paszkiewicz, Piotr: Carskie pomniki i architektura okazjonalna w Warszawie (1815-1915). Treści i funkcje ideowe
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48734#0299
Biuletyn Historii Sztuki
R. LII 1990 Nr 3—4
PL ISSN 0006-3967
PIOTR PASZKIEWICZ
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
CARSKIE POMNIKI I ARCHITEKTURA OKAZJONALNA W WARSZAWIE
(1815—1915). TREŚCI I FUNKCJE IDEOWE.*
Obok około czterdziestu cerkwi i kaplic
prawosławnych w Warszawie czasu zaborów,
przejawem rusyfikacyjnej i propagandowej
polityki były pomniki carskie, a także związa-
na z wjazdami carów do miasta architektura
okazjonalna. Choć stosunkowo nieliczne, miały
one tym większe znaczenie, iż rząd nie był
specjalnie zainteresowany wznoszeniem świec-
kich budowli reprezentacyjnych. Dzięki usytu-
owaniu w eksponowanych punktach miasta i
programowi ikonograficznemu pomniki carskie
miały ściśle określoną wymowę polityczną. By-
ły symbolem obcego panowania, pewności sie-
bie i buty zaborcy. Politykę caratu cechowały
w tym względzie ostre akcenty antypolskie,
czego wyrazem było choćby wywiezienie do
Petersburga popiersia w brązie księcia Adama
Kazimierza Czartoryskiego —• dzieła warszaw-
skiego rzeźbiarza Jana Norblina, które umiesz-
czone na kolumnie z czarnego marmuru zdo-
biło w latach 1824—33 przedsionek pałacu Ka-
zimierzowskiego 1. Podobny los spotkał trzy
lata później pomnik księcia Józefa Poniatow-
skiego dłuta Thorvaldsena. Nie rozpakowany
nawet, tak jak przybył z Rzymu, został od-
transportowany do twierdzy w Modlinie (ów-
czesnym Nowogieorgijewsku), a w roku 1840
przewieziony do pałacu feldmarszałka Iwana
F. Paskiewicza w Homlu. Generalnie, w zabo-
rze rosyjskim nie wolno było wznosić pomni-
ków poświęconych wybitnym Polakom. Wszel-
ką inicjatywę kulturalną w tym względzie
carat traktował jako manifestację polityczną,
a to z samego założenia skazywało ją niemal
zawsze na trudności, jeśli nie przeciwdziałania
ze strony władz. Wyjątek stanowił odsłonięty
jeszcze przed wybuchem powstania listopado-
wego, a więc w czasach względnie liberalnej
polityki caratu, pomnik Mikołaja Kopernika.
Podobnie, wzniesienie w roku 1898, w roczni-
cę stulecia urodzin Adama Mickiewicza, mo-
numentu ku czci wielkiego poety miało być
dowodem przychylności nowego cara Mikoła-
ja II dla społeczeństwa polskiego oraz świadec-
twem pewnej liberalizacji życia kulturalnego
po odwołaniu słynnego „polakożercy" gene-
rał-gubernatora Osipa Hurko i powołaniu na
to stanowisko bardziej „ugodowego" Aleksan-
dra Imerytyńskiego. Równie koniunkturalny
charakter miała zgoda na wystawienie pomni-
ka Fryderyka Chopina, przy czym działalność
powołanego 1 stycznia 1902 r. Komitetu Bu-
dowy ograniczona była wieloma warunkami
(m. in. zbieranie składek tylko wśród miłośni-
ków muzyki i wiążący się z tym zakaz ogło-
szeń w prasie 2).
Wystawiony na terenie Cytadeli w 1835 r.
obelisk poświęcony Aleksandrowi I — pierw-
sza trwała carska realizacja pomnikowa w
Warszawie — stanowił apogeum blisko dwu-
dziestoletniej polityki gloryfikacji władcy w
oficjalnej sztuce Królestwa Polskiego, władcy,
który choć z biegiem lat odszedł od liberalnej
względem Polaków polityki nigdy nie stał się
wrogiem Polski, jak jego następcy. Monument
poprzedziły liczne malarskie i graficzne prace
287
R. LII 1990 Nr 3—4
PL ISSN 0006-3967
PIOTR PASZKIEWICZ
Warszawa, Instytut Sztuki PAN
CARSKIE POMNIKI I ARCHITEKTURA OKAZJONALNA W WARSZAWIE
(1815—1915). TREŚCI I FUNKCJE IDEOWE.*
Obok około czterdziestu cerkwi i kaplic
prawosławnych w Warszawie czasu zaborów,
przejawem rusyfikacyjnej i propagandowej
polityki były pomniki carskie, a także związa-
na z wjazdami carów do miasta architektura
okazjonalna. Choć stosunkowo nieliczne, miały
one tym większe znaczenie, iż rząd nie był
specjalnie zainteresowany wznoszeniem świec-
kich budowli reprezentacyjnych. Dzięki usytu-
owaniu w eksponowanych punktach miasta i
programowi ikonograficznemu pomniki carskie
miały ściśle określoną wymowę polityczną. By-
ły symbolem obcego panowania, pewności sie-
bie i buty zaborcy. Politykę caratu cechowały
w tym względzie ostre akcenty antypolskie,
czego wyrazem było choćby wywiezienie do
Petersburga popiersia w brązie księcia Adama
Kazimierza Czartoryskiego —• dzieła warszaw-
skiego rzeźbiarza Jana Norblina, które umiesz-
czone na kolumnie z czarnego marmuru zdo-
biło w latach 1824—33 przedsionek pałacu Ka-
zimierzowskiego 1. Podobny los spotkał trzy
lata później pomnik księcia Józefa Poniatow-
skiego dłuta Thorvaldsena. Nie rozpakowany
nawet, tak jak przybył z Rzymu, został od-
transportowany do twierdzy w Modlinie (ów-
czesnym Nowogieorgijewsku), a w roku 1840
przewieziony do pałacu feldmarszałka Iwana
F. Paskiewicza w Homlu. Generalnie, w zabo-
rze rosyjskim nie wolno było wznosić pomni-
ków poświęconych wybitnym Polakom. Wszel-
ką inicjatywę kulturalną w tym względzie
carat traktował jako manifestację polityczną,
a to z samego założenia skazywało ją niemal
zawsze na trudności, jeśli nie przeciwdziałania
ze strony władz. Wyjątek stanowił odsłonięty
jeszcze przed wybuchem powstania listopado-
wego, a więc w czasach względnie liberalnej
polityki caratu, pomnik Mikołaja Kopernika.
Podobnie, wzniesienie w roku 1898, w roczni-
cę stulecia urodzin Adama Mickiewicza, mo-
numentu ku czci wielkiego poety miało być
dowodem przychylności nowego cara Mikoła-
ja II dla społeczeństwa polskiego oraz świadec-
twem pewnej liberalizacji życia kulturalnego
po odwołaniu słynnego „polakożercy" gene-
rał-gubernatora Osipa Hurko i powołaniu na
to stanowisko bardziej „ugodowego" Aleksan-
dra Imerytyńskiego. Równie koniunkturalny
charakter miała zgoda na wystawienie pomni-
ka Fryderyka Chopina, przy czym działalność
powołanego 1 stycznia 1902 r. Komitetu Bu-
dowy ograniczona była wieloma warunkami
(m. in. zbieranie składek tylko wśród miłośni-
ków muzyki i wiążący się z tym zakaz ogło-
szeń w prasie 2).
Wystawiony na terenie Cytadeli w 1835 r.
obelisk poświęcony Aleksandrowi I — pierw-
sza trwała carska realizacja pomnikowa w
Warszawie — stanowił apogeum blisko dwu-
dziestoletniej polityki gloryfikacji władcy w
oficjalnej sztuce Królestwa Polskiego, władcy,
który choć z biegiem lat odszedł od liberalnej
względem Polaków polityki nigdy nie stał się
wrogiem Polski, jak jego następcy. Monument
poprzedziły liczne malarskie i graficzne prace
287