DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Komunikaty
DOI Artikel:Janonienė, Rūta: Litewskie portrety Jana Rustema
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48734#0343
Biuletyn Historii Sztuki
R LII, 1990, Nr 3—4
PL ISSN 0006-3967
K O M U N I K A
T Y
RUTA JANONIENE
Wilno, Instytut Sztuki Litewskiej Akademii Nauk
LITEWSKIE PORTRETY JANA RUSTEMA
Twórczość Jana Rustema (1762—1835)
trudno jest dziś wszechstronnie scharaktery-
zować. Prawie nie zachowały się dane o takich
ważnych dziedzinach jego działalności, jak de-
koracje teatralne i okazjonalne oraz „żywe o-
brazy"; przepadły prawie wszystkie płótna
nieportretowe oraz rysunki. Nieznane jest
miejsce przechowywania niektórych, wspomi-
nanych w literaturze portretów, wiele z nich
zaginęło w latach I i II wojny światowej; roz-
proszone zostały po rozmaitych muzeach Zwią-
zku Radzieckiego i Polski oraz zbiorach pry-
watnych.
Niniejszy artykuł napisany został w oparciu
o zbiór dzieł malarza przechowywanych na
Litwie (zob. Aneks), wykorzystano nieliczne
reprodukcje oraz opisy znajdujące się w lite-
raturze przedmiotu.
Rustem we wczesnym okresie twórczości
malował głównie na zamówienie szlachty. Wy-
konywał przede wszystkim wówczas niezwykle
popularne portrety. Według słów Wincentego
Smokowskiego w owych czasach, nic więcej
oprócz portretów od artystów nie potrzebowa-
no1. Piętnaście lat samodzielnej pracy na
dworach polskich i litewskich umożliwiło mu
zrozumienie gustów arystokracji pretendują-
cej do znajomości światowych kanonów ma-
larstwa. Zainteresowanie sztuką antyczną oraz
teorią sztuki Johanna Joachima Winckelman-
na, klasycyzm propagowany przez Stanisława
Augusta, spotkały się z oddźwiękiem również
wśród elity Litwy. Motywy pseudoantyczne,
kompozycje alegoryczne, idealizowanie mode-
la, utrwaliły się jako cechy „dobrego gustu".
Wówczas nikt pod swoją postacią malować się
nie chciał pisała Gabriela Puzynina 2 przypo-
minając dzieło Rustema Portret zbiorowy Ma-
rii Mirskiej, Barbary Szumskiej i Adama Na-
poleona Mirskiego3. W tym okresie artysta
wykonał także portrety reprezentacyjne An-
toniego i Anny Wańkowiczów 4. Ich wydłużone
sylwetki zajmują prawie całą powierzchnię
płótna. Autor bardziej podkreśla elegancję, po-
zycję społeczną portretowanych, mniej uwagi
przywiązując do uwidocznienia cech indywi-
dualnych. W portrecie Antoniego Wańkowicza
została zastosowana typowa kompozycja por-
tretu reprezentacyjnego będąca kontynuacją
tradycji Velazqueza i van Dycka. Wyraźnie
widoczny jest również wpływ niemieckiego
klasycyzmu sentymentalnego. Portrety antyki-
zowane malowali Marcello Bacciarelli, Józef
Peszka, Angelika Kauffmann, Elisabeth Vigee-
Lebrun oraz inni ówcześni malarze. Porów-
nując Trzy muzy (ok. 1800, MNW) J. Peszki,
portret Apolonii Poniatowskiej z jej synem
Stanisławem, jako Flory z amorkiem (ok.
1757( MNW) Marcello Bacciarallego z portre-
tem M. i A. Mirskich i B. Szumskiej łatwo jest
zauważyć, że mimo podobieństwa motywów,
w twórczości Rustema kształtują się cechy o-
ryginalne. Bacciarelli i Peszka ściślej są po-
wiązani z tradycją baroku — powiewne dra-
perie, wymyślne linie rysunku, obfitość ozdób.
Rysunek Rustema jest bardziej wyrazisty, po-
staci wdzięczniejsze i jakby bardziej kruche.
,W płótnach artysty jaskrawiej uwidaczniają
331
R LII, 1990, Nr 3—4
PL ISSN 0006-3967
K O M U N I K A
T Y
RUTA JANONIENE
Wilno, Instytut Sztuki Litewskiej Akademii Nauk
LITEWSKIE PORTRETY JANA RUSTEMA
Twórczość Jana Rustema (1762—1835)
trudno jest dziś wszechstronnie scharaktery-
zować. Prawie nie zachowały się dane o takich
ważnych dziedzinach jego działalności, jak de-
koracje teatralne i okazjonalne oraz „żywe o-
brazy"; przepadły prawie wszystkie płótna
nieportretowe oraz rysunki. Nieznane jest
miejsce przechowywania niektórych, wspomi-
nanych w literaturze portretów, wiele z nich
zaginęło w latach I i II wojny światowej; roz-
proszone zostały po rozmaitych muzeach Zwią-
zku Radzieckiego i Polski oraz zbiorach pry-
watnych.
Niniejszy artykuł napisany został w oparciu
o zbiór dzieł malarza przechowywanych na
Litwie (zob. Aneks), wykorzystano nieliczne
reprodukcje oraz opisy znajdujące się w lite-
raturze przedmiotu.
Rustem we wczesnym okresie twórczości
malował głównie na zamówienie szlachty. Wy-
konywał przede wszystkim wówczas niezwykle
popularne portrety. Według słów Wincentego
Smokowskiego w owych czasach, nic więcej
oprócz portretów od artystów nie potrzebowa-
no1. Piętnaście lat samodzielnej pracy na
dworach polskich i litewskich umożliwiło mu
zrozumienie gustów arystokracji pretendują-
cej do znajomości światowych kanonów ma-
larstwa. Zainteresowanie sztuką antyczną oraz
teorią sztuki Johanna Joachima Winckelman-
na, klasycyzm propagowany przez Stanisława
Augusta, spotkały się z oddźwiękiem również
wśród elity Litwy. Motywy pseudoantyczne,
kompozycje alegoryczne, idealizowanie mode-
la, utrwaliły się jako cechy „dobrego gustu".
Wówczas nikt pod swoją postacią malować się
nie chciał pisała Gabriela Puzynina 2 przypo-
minając dzieło Rustema Portret zbiorowy Ma-
rii Mirskiej, Barbary Szumskiej i Adama Na-
poleona Mirskiego3. W tym okresie artysta
wykonał także portrety reprezentacyjne An-
toniego i Anny Wańkowiczów 4. Ich wydłużone
sylwetki zajmują prawie całą powierzchnię
płótna. Autor bardziej podkreśla elegancję, po-
zycję społeczną portretowanych, mniej uwagi
przywiązując do uwidocznienia cech indywi-
dualnych. W portrecie Antoniego Wańkowicza
została zastosowana typowa kompozycja por-
tretu reprezentacyjnego będąca kontynuacją
tradycji Velazqueza i van Dycka. Wyraźnie
widoczny jest również wpływ niemieckiego
klasycyzmu sentymentalnego. Portrety antyki-
zowane malowali Marcello Bacciarelli, Józef
Peszka, Angelika Kauffmann, Elisabeth Vigee-
Lebrun oraz inni ówcześni malarze. Porów-
nując Trzy muzy (ok. 1800, MNW) J. Peszki,
portret Apolonii Poniatowskiej z jej synem
Stanisławem, jako Flory z amorkiem (ok.
1757( MNW) Marcello Bacciarallego z portre-
tem M. i A. Mirskich i B. Szumskiej łatwo jest
zauważyć, że mimo podobieństwa motywów,
w twórczości Rustema kształtują się cechy o-
ryginalne. Bacciarelli i Peszka ściślej są po-
wiązani z tradycją baroku — powiewne dra-
perie, wymyślne linie rysunku, obfitość ozdób.
Rysunek Rustema jest bardziej wyrazisty, po-
staci wdzięczniejsze i jakby bardziej kruche.
,W płótnach artysty jaskrawiej uwidaczniają
331