DOI Artikel:
Da̜b-Kalinowska, Barbara: "Cerkiew Wojująca". Ikona czy wyobrażenie?
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48915#0015
10
Barbara Dąb-Kalinowska
religijnym o zrozumiałych dla ówczesnych odbiorców odniesieniach do rzeczywistych,
historycznych wydarzeń, a może też pierwszym w dziejach ruskiego malarstwa przedsta-
wieniem batalistycznym. Zgodnie z teologią ikony wyobrażenia mające status ikon winny
zawierać określone wartości, muszą spełniać poznawcze funkcje uwarunkowane włącze-
niem ikon w kultową praktykę i koniecznością ich obecności w liturgii. Funkcje spełniane
przez ikony winny być nie tylko ściśle ze sobą powiązane, lecz także tworzyć hierar-
chiczny układ, którego szczyt, według teologii ikony, wyznaczają sakralno-mistyczne
funkcje wynikające z przekonania, że wyobrażenie jest obdarzone energią prawzoru,
zawsze w nim obecnego. Są bowiem obiektywnymi objawieniami, ich uobecniającymi
pamiątkami, które winny być łatwo identyfikowane przez wiernych dzięki zastosowaniu
kanonu ikonograficznego i malowania „według wzoru”. Wyobrażenia, które nie były two-
rzone w myśl zasad kanonu, traktowano jako nie izomorficzne, a więc nie mające wartości
sakralno-mistycznych7. Liturgiczne funkcje ikon determinuje ich rola w liturgii, a przede
wszystkim posiadanie przez nie mocy liturgicznego obrazu. Dydaktyczne funkcje ikon są
traktowane jako najbardziej powierzchowne i odpowiadające użyteczno-ilustracyjnemu
aspektowi wyobrażeń. Zawarta na tym poziomie informacja musi być jednoznaczna i od-
powiadać dosłownie tekstowi Pisma Świętego. Gwarantem tej jednoznaczności jest stoso-
wanie kanonu ikonograficznego, a me artystyczne rozwiązanie wyobrażenia. Funkcje
symboliczne ikon są bardziej zmienne i wieloznaczne, aniżeli dydaktyczne. Odpowiadają
one alegoryczno-symbolicznemu poziomowi Pisma Świętego, a więc wymagają określo-
nej znajomości języka symboli. Ich interpretacja polega przede wszystkim na wykrywaniu
„racjonalnego” sensu, który musi mieć odpowiedni stosunek tego, co unaocznione, do
tego, co ukryte. Interpretacja symboli nie może być dowolna, mimo że teologia ikony
dopuszcza jej różnorodność, która zależy od sposobu organizacji obrazowych struktur.
Chociaż symbolizm jest niezależny od artystycznej wartości wyobrażenia, to jednak bar-
dziej prawidłowo może być odczytany w wysokich artystycznych strukturach8. Wyobra-
żenie Cerkwi Wojującej spełnia, i to w niewielkim zakresie, jedynie dwa spośród
wymienionych tu kryteriów (symboliczne i dydaktyczne), których wymagano od wyobra-
żenia, aby mogło pełnić funkcję ikony. Tak więc brak wartości sakralno-mistycznych
i liturgicznych powoduje, że nie można Błogosławionych Zastępów nazwać ikoną. Tym,
co ostatecznie wyklucza określenie Cerkwi Wojującej jako ikony, jest takie jej rozwiąza-
nie kompozycyjne i artystyczne, które całkowicie uniemożliwia nawiązanie modlitewne-
go kontaktu wiernych z wyobrażonymi na mej postaciami (nawet z Matką Boską
i Chrystusem). Zgodnie bowiem z teologią ikony niezbędnym warunkiem nawiązania kon-
taktu z wyobrażonymi postaciami jest ich ściśle frontalne ujęcie, traktowane jako oznaka
świętości9. Natomiast ukazanie postaci w profilu, a tak w Wojującej Cerkwi przedstawiono
większość, jest oznaką braku świętości, a zarazem depersonalizuje relację między modlący-
mi się a wyobrażonymi postaciami. Kompozycja Cerkwi Wojującej przypomina wyobrażo-
ne obok siebiewydarzenia, które w „klasycznych” ikonach tworzą sceny z życia, marginalne,
oddzielone od postaci centralnej kowczegiem, mające narracyjny, ilustracyjny charakter10.
7 B. DĄB-KALINOWSKA, Teologia ikony. [W:] Kościoły. Wspólnoty. Herezje. Red. M. Dobkowskiego. Warszawa
1997, s. 36-42.
8 B. DĄB-KALINOWSKA, O dwóch sposobach wartościowania ikon. [W:] Sztuka i wartość. Materiały XI Semi-
narium Metodologicznego Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Red. M. Poprzęcka. Warszawa 1986, s. 73.
9 M. QUENOT, Ikona. Okno ku wieczności. Tłum. H. Paprocki. Białystok 1997, s. 80.
10 B. DĄJ3-KAL1NOWSICA, Powołanie i kunszt. [W:] Projekt. Szkic. Bozzetto. Red. M. Poprzęcka. Warszawa 1993, s. 37.
Barbara Dąb-Kalinowska
religijnym o zrozumiałych dla ówczesnych odbiorców odniesieniach do rzeczywistych,
historycznych wydarzeń, a może też pierwszym w dziejach ruskiego malarstwa przedsta-
wieniem batalistycznym. Zgodnie z teologią ikony wyobrażenia mające status ikon winny
zawierać określone wartości, muszą spełniać poznawcze funkcje uwarunkowane włącze-
niem ikon w kultową praktykę i koniecznością ich obecności w liturgii. Funkcje spełniane
przez ikony winny być nie tylko ściśle ze sobą powiązane, lecz także tworzyć hierar-
chiczny układ, którego szczyt, według teologii ikony, wyznaczają sakralno-mistyczne
funkcje wynikające z przekonania, że wyobrażenie jest obdarzone energią prawzoru,
zawsze w nim obecnego. Są bowiem obiektywnymi objawieniami, ich uobecniającymi
pamiątkami, które winny być łatwo identyfikowane przez wiernych dzięki zastosowaniu
kanonu ikonograficznego i malowania „według wzoru”. Wyobrażenia, które nie były two-
rzone w myśl zasad kanonu, traktowano jako nie izomorficzne, a więc nie mające wartości
sakralno-mistycznych7. Liturgiczne funkcje ikon determinuje ich rola w liturgii, a przede
wszystkim posiadanie przez nie mocy liturgicznego obrazu. Dydaktyczne funkcje ikon są
traktowane jako najbardziej powierzchowne i odpowiadające użyteczno-ilustracyjnemu
aspektowi wyobrażeń. Zawarta na tym poziomie informacja musi być jednoznaczna i od-
powiadać dosłownie tekstowi Pisma Świętego. Gwarantem tej jednoznaczności jest stoso-
wanie kanonu ikonograficznego, a me artystyczne rozwiązanie wyobrażenia. Funkcje
symboliczne ikon są bardziej zmienne i wieloznaczne, aniżeli dydaktyczne. Odpowiadają
one alegoryczno-symbolicznemu poziomowi Pisma Świętego, a więc wymagają określo-
nej znajomości języka symboli. Ich interpretacja polega przede wszystkim na wykrywaniu
„racjonalnego” sensu, który musi mieć odpowiedni stosunek tego, co unaocznione, do
tego, co ukryte. Interpretacja symboli nie może być dowolna, mimo że teologia ikony
dopuszcza jej różnorodność, która zależy od sposobu organizacji obrazowych struktur.
Chociaż symbolizm jest niezależny od artystycznej wartości wyobrażenia, to jednak bar-
dziej prawidłowo może być odczytany w wysokich artystycznych strukturach8. Wyobra-
żenie Cerkwi Wojującej spełnia, i to w niewielkim zakresie, jedynie dwa spośród
wymienionych tu kryteriów (symboliczne i dydaktyczne), których wymagano od wyobra-
żenia, aby mogło pełnić funkcję ikony. Tak więc brak wartości sakralno-mistycznych
i liturgicznych powoduje, że nie można Błogosławionych Zastępów nazwać ikoną. Tym,
co ostatecznie wyklucza określenie Cerkwi Wojującej jako ikony, jest takie jej rozwiąza-
nie kompozycyjne i artystyczne, które całkowicie uniemożliwia nawiązanie modlitewne-
go kontaktu wiernych z wyobrażonymi na mej postaciami (nawet z Matką Boską
i Chrystusem). Zgodnie bowiem z teologią ikony niezbędnym warunkiem nawiązania kon-
taktu z wyobrażonymi postaciami jest ich ściśle frontalne ujęcie, traktowane jako oznaka
świętości9. Natomiast ukazanie postaci w profilu, a tak w Wojującej Cerkwi przedstawiono
większość, jest oznaką braku świętości, a zarazem depersonalizuje relację między modlący-
mi się a wyobrażonymi postaciami. Kompozycja Cerkwi Wojującej przypomina wyobrażo-
ne obok siebiewydarzenia, które w „klasycznych” ikonach tworzą sceny z życia, marginalne,
oddzielone od postaci centralnej kowczegiem, mające narracyjny, ilustracyjny charakter10.
7 B. DĄB-KALINOWSKA, Teologia ikony. [W:] Kościoły. Wspólnoty. Herezje. Red. M. Dobkowskiego. Warszawa
1997, s. 36-42.
8 B. DĄB-KALINOWSKA, O dwóch sposobach wartościowania ikon. [W:] Sztuka i wartość. Materiały XI Semi-
narium Metodologicznego Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Red. M. Poprzęcka. Warszawa 1986, s. 73.
9 M. QUENOT, Ikona. Okno ku wieczności. Tłum. H. Paprocki. Białystok 1997, s. 80.
10 B. DĄJ3-KAL1NOWSICA, Powołanie i kunszt. [W:] Projekt. Szkic. Bozzetto. Red. M. Poprzęcka. Warszawa 1993, s. 37.