DOI Artikel:
Białostocki, Jan: Kryzys pojęcia stylu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0011
JAN BIAŁOSTOCKI
KRYZYS POJĘCIA STYLU
#
System stylów historycznych — które, jak niegdyś
mówił Finder, idą gęsiego przez historię — spopulary-
zowany przez adresowane do kręgu niefachowych
czytelników książki o sztuce, kształtował się stopnio-
wo w 2. połowie XIX w. Nie był on jednak ani
pierwszym ani jedynym systemem porządkowania
świata zjawisk artystycznych. Wcześniejszym od tego
chronologicznie stratyfikującego był system dzielący
dzieła sztuki na grupy związane topograficznie. Za-
nim wprowadzono następstwo stylów przynależnych
różnym okresom, posługiwano się pojęciem szkoły ar-
tystycznej. Vasari mówił o kilku, Agucchi o czterech,
Lanzi, pod koniec XVIII w. o kilkunastu szkołach
lokalnych malarstwa włoskiego b Konkretyzacją ta-
kiego schematu porządkowania są do dzisiaj galerie
malarstwa w muzeach, także wielkich, oparte prawie
bez wyjątku na zasadzie podziału na szkoły narodo-
we lub lokalne. Konkretyzacją późniejszego chronolo-
gicznego systemu porządkowania stały się zaś poko-
je wyposażone w dekorację i sprzęty z jednego, krót-
kiego okresu, tzw. period rooms, popularne w mu-
zeach anglosaskich, gdzie ten system stanowi zasadę
organizacyjną ekspozycji działów rzemiosła i sztuk
dekoracyjnych.
Już myśliciele Oświecenia, kształtujący ogólną ka-
tegorię „kultury” wiązali na ogół jej zróżnicowanie
bardziej z jednostkami typu narodowego lub teryto-
rialno-państwowego niż chronologicznego. Caylus po-
równywał szkoły narodowe do kolorów, a, łącząc
układ topograficzny z chronologicznym, style okre-
sów historycznych uznał za odcienie tych kolorów1 2.
I u niego więc zasadniczy podział był jednak teryto-
rialny. Winckelmann nie odróżniał właściwie szkoły
1 N. IVANOFF, Stile e maniera, „Saggi e memorie di
storia delFarte” I, 1957, s. 107—163.
2 [Anne^Claude-Philiijpipe de Tubier&s] Comte de CAYLUS,
narodowej ' od stylu historycznego', mówił bowiem o
„stylach właściwych narodom, okresom i artystom”3.
Istotnie można zapewne sprowadzić pojęcie szkoły do
kategorii stylu lokalnego.
Historia sztuki w XX w. skłonna była stawiać po-
jęcia stylów historycznych ponad pojęcie szkoły —
stylu lokalnego. Jedność w przekroju chronologicz-
nym interesowała ją bardziej niż ciągłość w przekro-
ju lokalnym lub narodowym. Tak zwane stałe cechy
sztuki francuskiej, czy flamandzkiej, niemieckiej czy
angielskiej, choć bywały formułowane, a nawet szcze-
gólnie intensywnie w niektórych okresach nacjonalis-
tycznego wyczulenia, na ogół budziły jednak wiele
sceptycyzmu. Więcej interesowano się podobieństwami
łączącymi w jakimś momencie różne „szkoły narodo-
we”: początki realizmu w malarstwie włoskim i nie-
derlandzkim XV w., Caravaggionizm na północy i po-
łudniu, międzynarodowy styl gotycki około r. 1400,
międzynarodowe początki sztuki nowoczesnej około
1900. Pisano syntezy europejskiej, bądź powszechnej
historii sztuki, zarzucano natomiast' staroświecki wy-
kład o dziejach sztuki w poszczególnych krajach.
Kreśląc ogólny, syntetyczny obraz tracono z oczu
szczegóły i interesowano się nade wszystko tymi zja-
wiskami, które tę jedność „sztuki” jako ponadnaro-
dowej całości popierały.
Od kilkunastu lat upowszechniło się przekonanie, ż<e
pojęcie stylu i kategorie tzw. stylów historycznych
przechodzą kryzys. Przestały budzić zaufanie; posłu-
gując się przymiotnikiem barokowy czy manierystycz-
ny dzisiejszy historyk sztuki odczuwa, że pomiędzy
nazwą i desygnatem zachodzi więcej rozbieżności niż
zgody; prztestał wierzyć, że istnieją .indywidualne zja-
fiecwe-il. d’ Antiquites Egyptiennes, Etrusques, ~ Grecąues et
Romadnes, I, Parts, 1752, nouv. ed. 1761, is. VIII.
3 J. J. WINCKELMANN, Geschlchte der Kunst des Alter-
tums, Dresden 1764, s. X.
3
KRYZYS POJĘCIA STYLU
#
System stylów historycznych — które, jak niegdyś
mówił Finder, idą gęsiego przez historię — spopulary-
zowany przez adresowane do kręgu niefachowych
czytelników książki o sztuce, kształtował się stopnio-
wo w 2. połowie XIX w. Nie był on jednak ani
pierwszym ani jedynym systemem porządkowania
świata zjawisk artystycznych. Wcześniejszym od tego
chronologicznie stratyfikującego był system dzielący
dzieła sztuki na grupy związane topograficznie. Za-
nim wprowadzono następstwo stylów przynależnych
różnym okresom, posługiwano się pojęciem szkoły ar-
tystycznej. Vasari mówił o kilku, Agucchi o czterech,
Lanzi, pod koniec XVIII w. o kilkunastu szkołach
lokalnych malarstwa włoskiego b Konkretyzacją ta-
kiego schematu porządkowania są do dzisiaj galerie
malarstwa w muzeach, także wielkich, oparte prawie
bez wyjątku na zasadzie podziału na szkoły narodo-
we lub lokalne. Konkretyzacją późniejszego chronolo-
gicznego systemu porządkowania stały się zaś poko-
je wyposażone w dekorację i sprzęty z jednego, krót-
kiego okresu, tzw. period rooms, popularne w mu-
zeach anglosaskich, gdzie ten system stanowi zasadę
organizacyjną ekspozycji działów rzemiosła i sztuk
dekoracyjnych.
Już myśliciele Oświecenia, kształtujący ogólną ka-
tegorię „kultury” wiązali na ogół jej zróżnicowanie
bardziej z jednostkami typu narodowego lub teryto-
rialno-państwowego niż chronologicznego. Caylus po-
równywał szkoły narodowe do kolorów, a, łącząc
układ topograficzny z chronologicznym, style okre-
sów historycznych uznał za odcienie tych kolorów1 2.
I u niego więc zasadniczy podział był jednak teryto-
rialny. Winckelmann nie odróżniał właściwie szkoły
1 N. IVANOFF, Stile e maniera, „Saggi e memorie di
storia delFarte” I, 1957, s. 107—163.
2 [Anne^Claude-Philiijpipe de Tubier&s] Comte de CAYLUS,
narodowej ' od stylu historycznego', mówił bowiem o
„stylach właściwych narodom, okresom i artystom”3.
Istotnie można zapewne sprowadzić pojęcie szkoły do
kategorii stylu lokalnego.
Historia sztuki w XX w. skłonna była stawiać po-
jęcia stylów historycznych ponad pojęcie szkoły —
stylu lokalnego. Jedność w przekroju chronologicz-
nym interesowała ją bardziej niż ciągłość w przekro-
ju lokalnym lub narodowym. Tak zwane stałe cechy
sztuki francuskiej, czy flamandzkiej, niemieckiej czy
angielskiej, choć bywały formułowane, a nawet szcze-
gólnie intensywnie w niektórych okresach nacjonalis-
tycznego wyczulenia, na ogół budziły jednak wiele
sceptycyzmu. Więcej interesowano się podobieństwami
łączącymi w jakimś momencie różne „szkoły narodo-
we”: początki realizmu w malarstwie włoskim i nie-
derlandzkim XV w., Caravaggionizm na północy i po-
łudniu, międzynarodowy styl gotycki około r. 1400,
międzynarodowe początki sztuki nowoczesnej około
1900. Pisano syntezy europejskiej, bądź powszechnej
historii sztuki, zarzucano natomiast' staroświecki wy-
kład o dziejach sztuki w poszczególnych krajach.
Kreśląc ogólny, syntetyczny obraz tracono z oczu
szczegóły i interesowano się nade wszystko tymi zja-
wiskami, które tę jedność „sztuki” jako ponadnaro-
dowej całości popierały.
Od kilkunastu lat upowszechniło się przekonanie, ż<e
pojęcie stylu i kategorie tzw. stylów historycznych
przechodzą kryzys. Przestały budzić zaufanie; posłu-
gując się przymiotnikiem barokowy czy manierystycz-
ny dzisiejszy historyk sztuki odczuwa, że pomiędzy
nazwą i desygnatem zachodzi więcej rozbieżności niż
zgody; prztestał wierzyć, że istnieją .indywidualne zja-
fiecwe-il. d’ Antiquites Egyptiennes, Etrusques, ~ Grecąues et
Romadnes, I, Parts, 1752, nouv. ed. 1761, is. VIII.
3 J. J. WINCKELMANN, Geschlchte der Kunst des Alter-
tums, Dresden 1764, s. X.
3