DOI Artikel:
Danka, Jolanta; Kajzer, Leszek: Poprzednicy i następcy Szymona Starowolskiego: (uwagi na marginesie nowego wydania "Polonii")
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0144
JOLANTA DANKA, LESZEK KAJZER
ski, którzy w pismach swoich poddawali krytyce, czy
tylko cierpkim opisom, różne polskie „anomalie”.
Niejednokrotnie pisma te wynikały z określonych
przyczyn propagandowych, często jednak tylko z pro-
stej nieznajomości rzeczy. W wydanej na rok przed
Polonią pracy Declamatio contra obtrectatores Poło-
ninę, polemizuje S. Starowolski z poglądami Teodo-
ra Lansiusa dotyczącymi anarchii, dzikości czy bra-
ku męstwa Polakóws. Zainteresowanie Europy ów-
czesną Polską, jej problemami i specyfiką, które le-
gło u podstaw niektórych głosów „oszczerców”, za-
owocowało także wydaniem obszernego kompendium
wiedzy o niej pod tytułem Respubltca sine status
Regni Poloniae...1. W skład tego obszernego tomu
weszły przedruki tak dzieł polskich autorów (Kro-
mera, Krzysztanowicza i innych) jak i relacje o Pol-
sce pióra autorów obcych (G. Botero, J. Barclay).
Fragmenty dzieła Icon sive descriptio animorum J.
Barclaya8 poświęcone Polsce są najbardziej chyba
znanym w literaturze polskiej fragmentem głosów
„oszczerczych”. Stało się tak chyba dzięki osobnej
rozprawie pióra Łukasza Opalińskiego Połonin de-
fensa contra Joannem Barclaium®. Mówiąc o opi-
sach architektonicznych zawartych w Polonii, jako
o próbie odpowiedzi udzielonej Barclayowi nie moż-
na zapomnieć, że passus dotyczący budownictwa w
Polsce jest w jego pracy bardzo krótki. Brzmi on:
...Plerumgue lapides extruendis domibus deesse, lig-
nis tantum ad parietes utuntur, stramentogue ope-
riunt, praeterguam cełebribus oppidis, arcibusgue
optimatum, guantum Ula regio ferre potest, excul-
tis10, na co odpowiada L. Opaliński: ...Praefacte ni-
mis non possum, superari nos ab ałłis gentibus, et
splendore, et multo magis freguentia structuarum.
Effusa nempe in alium luxum natio nostra et pert-
aesa longae aedificandi morae ac mołestiae minus
architectonicam hactenus curauit ... [sed] ... mobilium
vero domus łateritiae cułtae satis, et łigneae non tam
viles, ut eos describit Barclaiusn. Ocena architektu-
ry polskiej, budownictwa mieszkalnego, obronnego
czy monumentalnego, jak wreszcie problem urbaniza-
cji kraju w relacjach obcych jest problemem dość
skomplikowanym. Wspomnieć tu należy o wynikach
studiów Teresy Zarębskiej, która badając piśmiennic-
two urbanistyczne stwierdziła, szczególnie w XVII w.,
żywy i wielostronny rozwój polskiej myśli urbani-
6 T. LANSIUS, Consultacio de principatu Inter prouin-
cias Europae, Tiibingen 1613.
7 Respubltca sive status Regni Poloniae, Lituaniae, Pru-
ssiae, Liuoniae ect. dwersorum autorum, Lugduni Bata-
vorum, ex officina Elzeviriana anno 1627.
8 London 1614 (non vidimus).
9 Dantisci 1648 (zarzuty i odpowiedzi dotyczące budow-
nictwa s. 30—32); por. tłumaczenie polskie: Łukasza Opa-
lińskiego Obrona Polski, przetłumaczył i opracował K.
TYSZKOWSKI, Lwów — Warszawa 1921.
to Cyt. za: Respubltca sive status..., o.c., s. 436—439.
11 OPALIŃSKI, Polonia defensa..., o.c., s. 53—55.
stycznej12. A przecież przeglądając np. relacje nun-
cjuszów z 2. połowy XVI i XVII w. zauważamy, że
stale powtarzającymi się w ich opisach motywami są:
niewielka ilość miast, mała ilość domów murowa-
nych, szczupłość mieszkań (w czym widzą nawet
przyczynę wypaczeń moralnych, np. relacja Fulwia
Ruggieri z 1565 r.13) oraz brak budowli obronnych —
twierdz i fortec. Informacje o braku zamków spoty-
kamy także w pracach obiektywnie opisujących pol-
ską rzeczywistość; i tak.np. G. Botero pisze: Tanto
guogue tormentis instructior est Rex Poloniae quan-
to minorem arcium numerum habet. Sunt tamen non
paruae considerationis arces Leopoldis et Camnetzy
in Russia, arx Craconiensis in minori Polonie, Polo-
scensis in finibus Mosconiae, Mariemburgi et alio-
rum oppidorum in Prussia et in Linonia guae oppida
non a Polonis, sed ab Eguitibus Teutonicis (qui eo-
rum domini erant) munita sunt...u. Cierpkie opisy
polskiego budownictwa spotykamy także w relacjach
cudzoziemców, wyraźnie zauroczonych potęgą i splen-
dorami Polski epoki Wazów. Wystarczy przytoczyć
tu „architektoniczne” fragmenty relacji misji fran-
cuskiej, która przywiozła do Polski Marię Ludwikę
Gonzagę, drugą żonę Władysława IV. I tak przy oka-
zji opisu dworu w Falentach koło Warszawy autor
zwraca uwagę, że wszystkie mury są gipsem wypra-
wione [...] na koniec jest to piękną rzeczą w Polsce,
gdzie trudność o gips, kamień i wapno, czyni szlach-
tę niedbałą w budowie, tak że przestaje na domach
drewnianych15. Natomiast na wysoką ocenę zasłuży-
ła w opinii Francuzów Kruszyna: jeden z zamków
najwspanialszych w Polsce, dom ogromny z dwoma
niemałymi paufilonami, opisywany potem przez S.
Starowolskiego jako pałac kruszyński włoskiej ar-
chitektury 16. Ogólna ocena architektury polskiej nie
jest jednak pozytywna: domy [w Polsce] nie wyrów-
nują miernym pomieszkaniom szlachty francuskiej,
lecz [...] w Polsce brakuje wszystkich materiałów do
budowy, prócz drewna17. Stosunek cudzoziemców i
ich ocena stanu budownictwa i architektury w Pol-
sce jest wypadkową wielu różnorakich zagadnień.
Relacji tych nie można wykorzystywać dosłownie;
wydaje się, że najważniejsze są tu nie same opisy,
lecz problem „okcydentalnie” zdeterminowanej świa-
domości podróżników, stających oko w oko z wy-
raźną odmiennością oglądanego kraju. Dlatego też
12 z. ZARĘBSKA, Początki polskiego piśmiennictwa ur-
banistycznego, Warszawa 1975, s. 447—454.
13 F.elacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o
Polsce, wyd. E. RYKACZEWSKI, Berlin — Poznań 1864,
t. I, s. 127.
14 Cyt. za: Respublica sine status..., o.c., s. 418.
15 J. U. NIEMCEWICZ, Zbiór pamiętników o dawnej
Polszczę, Warszawa 1822, t. IV. Wypis z podróży pani de
Guebriant, posłowej nadzwyczajnej do Polski, za Włady-
sława IV, s. 199 (autorem opisu był J. de Laboureur).
18 Ibidem, s. 243; — STAROWOLSKI, Polska albo opi-
sanie..., o.c., s. 66.
17 NIEMCEWICZ, o.c., s. 244.
134
ski, którzy w pismach swoich poddawali krytyce, czy
tylko cierpkim opisom, różne polskie „anomalie”.
Niejednokrotnie pisma te wynikały z określonych
przyczyn propagandowych, często jednak tylko z pro-
stej nieznajomości rzeczy. W wydanej na rok przed
Polonią pracy Declamatio contra obtrectatores Poło-
ninę, polemizuje S. Starowolski z poglądami Teodo-
ra Lansiusa dotyczącymi anarchii, dzikości czy bra-
ku męstwa Polakóws. Zainteresowanie Europy ów-
czesną Polską, jej problemami i specyfiką, które le-
gło u podstaw niektórych głosów „oszczerców”, za-
owocowało także wydaniem obszernego kompendium
wiedzy o niej pod tytułem Respubltca sine status
Regni Poloniae...1. W skład tego obszernego tomu
weszły przedruki tak dzieł polskich autorów (Kro-
mera, Krzysztanowicza i innych) jak i relacje o Pol-
sce pióra autorów obcych (G. Botero, J. Barclay).
Fragmenty dzieła Icon sive descriptio animorum J.
Barclaya8 poświęcone Polsce są najbardziej chyba
znanym w literaturze polskiej fragmentem głosów
„oszczerczych”. Stało się tak chyba dzięki osobnej
rozprawie pióra Łukasza Opalińskiego Połonin de-
fensa contra Joannem Barclaium®. Mówiąc o opi-
sach architektonicznych zawartych w Polonii, jako
o próbie odpowiedzi udzielonej Barclayowi nie moż-
na zapomnieć, że passus dotyczący budownictwa w
Polsce jest w jego pracy bardzo krótki. Brzmi on:
...Plerumgue lapides extruendis domibus deesse, lig-
nis tantum ad parietes utuntur, stramentogue ope-
riunt, praeterguam cełebribus oppidis, arcibusgue
optimatum, guantum Ula regio ferre potest, excul-
tis10, na co odpowiada L. Opaliński: ...Praefacte ni-
mis non possum, superari nos ab ałłis gentibus, et
splendore, et multo magis freguentia structuarum.
Effusa nempe in alium luxum natio nostra et pert-
aesa longae aedificandi morae ac mołestiae minus
architectonicam hactenus curauit ... [sed] ... mobilium
vero domus łateritiae cułtae satis, et łigneae non tam
viles, ut eos describit Barclaiusn. Ocena architektu-
ry polskiej, budownictwa mieszkalnego, obronnego
czy monumentalnego, jak wreszcie problem urbaniza-
cji kraju w relacjach obcych jest problemem dość
skomplikowanym. Wspomnieć tu należy o wynikach
studiów Teresy Zarębskiej, która badając piśmiennic-
two urbanistyczne stwierdziła, szczególnie w XVII w.,
żywy i wielostronny rozwój polskiej myśli urbani-
6 T. LANSIUS, Consultacio de principatu Inter prouin-
cias Europae, Tiibingen 1613.
7 Respubltca sive status Regni Poloniae, Lituaniae, Pru-
ssiae, Liuoniae ect. dwersorum autorum, Lugduni Bata-
vorum, ex officina Elzeviriana anno 1627.
8 London 1614 (non vidimus).
9 Dantisci 1648 (zarzuty i odpowiedzi dotyczące budow-
nictwa s. 30—32); por. tłumaczenie polskie: Łukasza Opa-
lińskiego Obrona Polski, przetłumaczył i opracował K.
TYSZKOWSKI, Lwów — Warszawa 1921.
to Cyt. za: Respubltca sive status..., o.c., s. 436—439.
11 OPALIŃSKI, Polonia defensa..., o.c., s. 53—55.
stycznej12. A przecież przeglądając np. relacje nun-
cjuszów z 2. połowy XVI i XVII w. zauważamy, że
stale powtarzającymi się w ich opisach motywami są:
niewielka ilość miast, mała ilość domów murowa-
nych, szczupłość mieszkań (w czym widzą nawet
przyczynę wypaczeń moralnych, np. relacja Fulwia
Ruggieri z 1565 r.13) oraz brak budowli obronnych —
twierdz i fortec. Informacje o braku zamków spoty-
kamy także w pracach obiektywnie opisujących pol-
ską rzeczywistość; i tak.np. G. Botero pisze: Tanto
guogue tormentis instructior est Rex Poloniae quan-
to minorem arcium numerum habet. Sunt tamen non
paruae considerationis arces Leopoldis et Camnetzy
in Russia, arx Craconiensis in minori Polonie, Polo-
scensis in finibus Mosconiae, Mariemburgi et alio-
rum oppidorum in Prussia et in Linonia guae oppida
non a Polonis, sed ab Eguitibus Teutonicis (qui eo-
rum domini erant) munita sunt...u. Cierpkie opisy
polskiego budownictwa spotykamy także w relacjach
cudzoziemców, wyraźnie zauroczonych potęgą i splen-
dorami Polski epoki Wazów. Wystarczy przytoczyć
tu „architektoniczne” fragmenty relacji misji fran-
cuskiej, która przywiozła do Polski Marię Ludwikę
Gonzagę, drugą żonę Władysława IV. I tak przy oka-
zji opisu dworu w Falentach koło Warszawy autor
zwraca uwagę, że wszystkie mury są gipsem wypra-
wione [...] na koniec jest to piękną rzeczą w Polsce,
gdzie trudność o gips, kamień i wapno, czyni szlach-
tę niedbałą w budowie, tak że przestaje na domach
drewnianych15. Natomiast na wysoką ocenę zasłuży-
ła w opinii Francuzów Kruszyna: jeden z zamków
najwspanialszych w Polsce, dom ogromny z dwoma
niemałymi paufilonami, opisywany potem przez S.
Starowolskiego jako pałac kruszyński włoskiej ar-
chitektury 16. Ogólna ocena architektury polskiej nie
jest jednak pozytywna: domy [w Polsce] nie wyrów-
nują miernym pomieszkaniom szlachty francuskiej,
lecz [...] w Polsce brakuje wszystkich materiałów do
budowy, prócz drewna17. Stosunek cudzoziemców i
ich ocena stanu budownictwa i architektury w Pol-
sce jest wypadkową wielu różnorakich zagadnień.
Relacji tych nie można wykorzystywać dosłownie;
wydaje się, że najważniejsze są tu nie same opisy,
lecz problem „okcydentalnie” zdeterminowanej świa-
domości podróżników, stających oko w oko z wy-
raźną odmiennością oglądanego kraju. Dlatego też
12 z. ZARĘBSKA, Początki polskiego piśmiennictwa ur-
banistycznego, Warszawa 1975, s. 447—454.
13 F.elacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o
Polsce, wyd. E. RYKACZEWSKI, Berlin — Poznań 1864,
t. I, s. 127.
14 Cyt. za: Respublica sine status..., o.c., s. 418.
15 J. U. NIEMCEWICZ, Zbiór pamiętników o dawnej
Polszczę, Warszawa 1822, t. IV. Wypis z podróży pani de
Guebriant, posłowej nadzwyczajnej do Polski, za Włady-
sława IV, s. 199 (autorem opisu był J. de Laboureur).
18 Ibidem, s. 243; — STAROWOLSKI, Polska albo opi-
sanie..., o.c., s. 66.
17 NIEMCEWICZ, o.c., s. 244.
134