DOI article:
Chojecka, Ewa: Wokół wyposażenia graficznego druków słowiańskich Szwajpolta Fiola
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0237
EWA CHOJECKA
druku będącego zbiorem pieśni liturgicznych na
osiem głosów Cstąd nazwa) w języku cerkiewnosło-
wiańsikiim, odbijanych czcionką cyrylicką i przezna-
czonych na użytek nabożeństwa prawosławnego.
Tekst Oktoicha przejęty został z wersji greckiej, zre-
dagowanej w VIII w. przez Jana Damasceńskiego
(ił. 1).
Do w. XIX znany był jeden egzemplarz wspo-
mnianego drzeworytu, zachowany w unikatowym
kompletnym egzemplarzu Oktoicha, odkrytym w r.
1812 przez Jerzego Samuela Bandtkiego we Wrocław-
skiej Bibliotece Rhedigerowskiej 5 6. Wszystkie pozosta-
łe egzemplarze tego druku, zachowane na terenach
rosyjskiego i ukraińskiego obszaru językowego, były
niekompletne. Brakowało w nich głównie pierwszej
karty z drzeworytem.
Celem uzupełnienia tych zdefektowanych egzem-
plarzy dokonano w r. 1874 przedsięwzięcia, na ów-
czesne czaisy bardzo nowatorskiego. Wypożyczywszy
bowiem do Petersburga egzemplarz wrocławskiego
Oktoicha, wykonano tutaj fotolitograficzne reproduk-
cje jego kart, aby uzupełnić nimi egzemplarze nie-
kompletne0. Wśród fotolitograficznych uzupełnień
znajdował się również drzeworyt Ukrzyżowania, wy-
konany precyzyjną techniką reprodukcji kresko-
wej7 i opublikowany dwa łata później w tej formie
przez Karatajewa8. Przedsięwzięcie petersburskie
okazało się niezwykle cenne, gdyż podczas później-
szych burzliwych dziejów egzemplarz wrocławskiego
Oktoicha wraz z zawartą w nim ilustracją zaginął.
Obecnie zatem dysponujemy jedynie jego przed po-
nad stu laty powstałą reprodukcją, której fotolito-
graficzna technika wykonania zapewniała dokładne
odwzorowanie oryginału9 (ił. 1).
Według reprodukcji Karatajewa z r. 1876 rozmia-
ry całostronnicowego drzeworytu wynosiły 191 X 124
mm10, co stanowi rozmiar znaczny jak na ilustrację
książkową doby inkunabułowej.
Drzeworyt wspomina po raz pierwszy jego od-
krywca J. S. Bandtkie w r. 1812. W 2. połowie
XIX stulecia ■ zamieszczają wzmianki o nim auto-
rzy, zajmujący się dziejami drukarni Fioła11, przede
wszystkim Golowackij i wspomniany Karatajew12.
Pierwszą analizę drzeworytu z punktu widzenia hi-
storii sztuki przeprowadziła w r. 1929 Antonina
Betterówna13. Autorka zwróciła wówczas uwagę na
pewne cechy ikonograficzne, wskazujące na zależ-
ność kompozycji od wzorów wschodnich: kształt
krzyża z suppedaneum, równolegle ułożone stopy
Chrystusa, przebite dwoma gwoździami, wreszcie łu-
kowato wygięty tors oraz długie, sięgające kolan
perizonium14. Drzeworytem zajmował się ponadto w
latach czterdziestych Włodzimierz Sicynśkyj, zwra-
cając zarazem uwagę na stylistyczną zbieżność z
grafiką norymberską z lat 1480—91. Do koncepcji
tej wypadnie jeszcze powrócić15. Przed paroma laty
5 J. S. BANDTKIE, De primis Craconiae in arte typo-
graphica incunabulis dissertatio brevis... Cracoviae 1812.
6 Wiadomość o tym zawiera J. F. GOLOVACKIJ, Swei-
polt Fioł und seine kyrillische Buchdruckerei in Krakau
nom Jahre 1491. Eine bibliographisch-historische Untersu-
chung („Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der
Wissenschaften in Wien, phil-hist. Klasse”, t. 83, 1876, s.
426—427, 430).
7 Por. na ten temat O. W. KRUGER, Die litographi-
schen Verfahren und der Offsetdruck, Leipzig 1949, s. 43
nn.; pierwsze eksperymenty z techniką powielania fotolito-
graficznego przeprowadził Nicephore Niepce w latach 1815—
—16. Udoskonalono tę technikę w latach ok. 1852 dzięki
pracom Lemerciera, Lereboursa, Barresville’a i Davanne’a
w Paryżu. Od r. 1857 wykonywano w Paryżu fotolitografie
zarówno w technice kreskowej (rysunki, grafika) jak i w
reprodukcjach o zróżnicowanej skali półtonów (krajobrazy,
malarstwo, architektura), por. na ten temat również J. M.
EDER, History of Photography, transl. E. Epstean, New
York 1945, s. 608—617; — W. WEBER, A History of Lito-
graphy, London 1966, s. 92—93.
8 I. KARATAEV, Osmoglasnik 1491 goda napećatannyj u
Krakone kirillonskimi buknami, Sankt Peterburg 1876, il.
na końcu tekstu.
a W niniejszej pracy opieramy się na reprodukcji Ka-
ratajewa. Wyrażona przez E. NEMIROVSKIEGO, Naćalo
slauianskogo knigopećatanija, Moskva 1971, s. 108 wątpli-
wość co do wierności reprodukcji z r. 1874 w stosunku
do oryginalnego drzeworytu jest nieuzasadniona w świetle
naszych wiadomości o technicznych możliwościach repro-
dukcji fotolitograficznych w latach siedemdziesiątych w.
XIX. Reprodukcja Karatajewa posiada wszystkie znamiona
wiernego odwzorowania oryginału. Natomiast zamieszczona
u NIEMIROVSKIEGO reprodukcja tegoż drzeworytu wyka-
zuje ślady retuszu, ukazując przerwane linie drzeworytu w
formie uzupełnionej.
10 Wymiary wg reprodukcji KARATAJEWA, o.c.; — po-
dane przez NIEMIROVSKIEGO, Naćalo..., o.c., s. 108 roz-
miary drzeworytu: 186X122 mm są najpewniej wynikiem
omyłki.
11 K. ESTREICHER, Gunter Zatner i Świętopełk Fioł
(„Bibl. Warsz.” III, 1867, tabl. II, il. 3, do tekstu s. 50) za-
mieszcza litograficzną reprodukcję przerysu rysunkowego,
wykonanego według drzeworytu, oddającą jedynie ogólny
zarys kompozycyjny i zarazem przeinaczającą znaczenie
jego cechy formalne; — E. RASTAWIECKI, Słownik ry-
towników polskich, Poznań, 1886, s. 6—7.
12 GOLOWACKIJ, O.c., s. 425—434; — KARATAEW, o.c.,
S. 7.
13 A. BETTER, Polskie ilustracje książkowe XV i XVI
wieku (1490—1525), Lwów 1929, s. 6—7; reprodukcję drzewo-
rytu zamieszcza kilka lat wcześniej I. SVJENClCKYJ, Po-
ćatky knihopećatnaja na zemłach Ukrainy, Żovkwa 1924,
tabl. I, il. 1.
14 BETTER, o.c., s. 6; autorka określa figury z prawej
strony jako św. Jana Apostoła i Józefa z Arymatei. W
opisie drzeworytu zawarte są ponadto dwie nieścisłości:
perizonium określone mianem collobium oraz poligonalny
mur w głębi jako pozbawiona sklepienia apsyda, podczas
kiedy chodzi w tym wypadku o przekształcony motyw
muru Jerozolimy, stosowany powszechnie w ikonografii
wschodnich Ukrzyżowań.
15 V. SICYNŚKYJ, Graniury nidan Fioła (Ukraińska
kniha V, Lviv—Krakiv 1943, s. 20—22); — tenże Die
fdnge der ukrainischen Granierkunt im 15. und 16. Jahr-
hundert („Gutenberg-Jahrbuch” 1940, s. 239).
224
druku będącego zbiorem pieśni liturgicznych na
osiem głosów Cstąd nazwa) w języku cerkiewnosło-
wiańsikiim, odbijanych czcionką cyrylicką i przezna-
czonych na użytek nabożeństwa prawosławnego.
Tekst Oktoicha przejęty został z wersji greckiej, zre-
dagowanej w VIII w. przez Jana Damasceńskiego
(ił. 1).
Do w. XIX znany był jeden egzemplarz wspo-
mnianego drzeworytu, zachowany w unikatowym
kompletnym egzemplarzu Oktoicha, odkrytym w r.
1812 przez Jerzego Samuela Bandtkiego we Wrocław-
skiej Bibliotece Rhedigerowskiej 5 6. Wszystkie pozosta-
łe egzemplarze tego druku, zachowane na terenach
rosyjskiego i ukraińskiego obszaru językowego, były
niekompletne. Brakowało w nich głównie pierwszej
karty z drzeworytem.
Celem uzupełnienia tych zdefektowanych egzem-
plarzy dokonano w r. 1874 przedsięwzięcia, na ów-
czesne czaisy bardzo nowatorskiego. Wypożyczywszy
bowiem do Petersburga egzemplarz wrocławskiego
Oktoicha, wykonano tutaj fotolitograficzne reproduk-
cje jego kart, aby uzupełnić nimi egzemplarze nie-
kompletne0. Wśród fotolitograficznych uzupełnień
znajdował się również drzeworyt Ukrzyżowania, wy-
konany precyzyjną techniką reprodukcji kresko-
wej7 i opublikowany dwa łata później w tej formie
przez Karatajewa8. Przedsięwzięcie petersburskie
okazało się niezwykle cenne, gdyż podczas później-
szych burzliwych dziejów egzemplarz wrocławskiego
Oktoicha wraz z zawartą w nim ilustracją zaginął.
Obecnie zatem dysponujemy jedynie jego przed po-
nad stu laty powstałą reprodukcją, której fotolito-
graficzna technika wykonania zapewniała dokładne
odwzorowanie oryginału9 (ił. 1).
Według reprodukcji Karatajewa z r. 1876 rozmia-
ry całostronnicowego drzeworytu wynosiły 191 X 124
mm10, co stanowi rozmiar znaczny jak na ilustrację
książkową doby inkunabułowej.
Drzeworyt wspomina po raz pierwszy jego od-
krywca J. S. Bandtkie w r. 1812. W 2. połowie
XIX stulecia ■ zamieszczają wzmianki o nim auto-
rzy, zajmujący się dziejami drukarni Fioła11, przede
wszystkim Golowackij i wspomniany Karatajew12.
Pierwszą analizę drzeworytu z punktu widzenia hi-
storii sztuki przeprowadziła w r. 1929 Antonina
Betterówna13. Autorka zwróciła wówczas uwagę na
pewne cechy ikonograficzne, wskazujące na zależ-
ność kompozycji od wzorów wschodnich: kształt
krzyża z suppedaneum, równolegle ułożone stopy
Chrystusa, przebite dwoma gwoździami, wreszcie łu-
kowato wygięty tors oraz długie, sięgające kolan
perizonium14. Drzeworytem zajmował się ponadto w
latach czterdziestych Włodzimierz Sicynśkyj, zwra-
cając zarazem uwagę na stylistyczną zbieżność z
grafiką norymberską z lat 1480—91. Do koncepcji
tej wypadnie jeszcze powrócić15. Przed paroma laty
5 J. S. BANDTKIE, De primis Craconiae in arte typo-
graphica incunabulis dissertatio brevis... Cracoviae 1812.
6 Wiadomość o tym zawiera J. F. GOLOVACKIJ, Swei-
polt Fioł und seine kyrillische Buchdruckerei in Krakau
nom Jahre 1491. Eine bibliographisch-historische Untersu-
chung („Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der
Wissenschaften in Wien, phil-hist. Klasse”, t. 83, 1876, s.
426—427, 430).
7 Por. na ten temat O. W. KRUGER, Die litographi-
schen Verfahren und der Offsetdruck, Leipzig 1949, s. 43
nn.; pierwsze eksperymenty z techniką powielania fotolito-
graficznego przeprowadził Nicephore Niepce w latach 1815—
—16. Udoskonalono tę technikę w latach ok. 1852 dzięki
pracom Lemerciera, Lereboursa, Barresville’a i Davanne’a
w Paryżu. Od r. 1857 wykonywano w Paryżu fotolitografie
zarówno w technice kreskowej (rysunki, grafika) jak i w
reprodukcjach o zróżnicowanej skali półtonów (krajobrazy,
malarstwo, architektura), por. na ten temat również J. M.
EDER, History of Photography, transl. E. Epstean, New
York 1945, s. 608—617; — W. WEBER, A History of Lito-
graphy, London 1966, s. 92—93.
8 I. KARATAEV, Osmoglasnik 1491 goda napećatannyj u
Krakone kirillonskimi buknami, Sankt Peterburg 1876, il.
na końcu tekstu.
a W niniejszej pracy opieramy się na reprodukcji Ka-
ratajewa. Wyrażona przez E. NEMIROVSKIEGO, Naćalo
slauianskogo knigopećatanija, Moskva 1971, s. 108 wątpli-
wość co do wierności reprodukcji z r. 1874 w stosunku
do oryginalnego drzeworytu jest nieuzasadniona w świetle
naszych wiadomości o technicznych możliwościach repro-
dukcji fotolitograficznych w latach siedemdziesiątych w.
XIX. Reprodukcja Karatajewa posiada wszystkie znamiona
wiernego odwzorowania oryginału. Natomiast zamieszczona
u NIEMIROVSKIEGO reprodukcja tegoż drzeworytu wyka-
zuje ślady retuszu, ukazując przerwane linie drzeworytu w
formie uzupełnionej.
10 Wymiary wg reprodukcji KARATAJEWA, o.c.; — po-
dane przez NIEMIROVSKIEGO, Naćalo..., o.c., s. 108 roz-
miary drzeworytu: 186X122 mm są najpewniej wynikiem
omyłki.
11 K. ESTREICHER, Gunter Zatner i Świętopełk Fioł
(„Bibl. Warsz.” III, 1867, tabl. II, il. 3, do tekstu s. 50) za-
mieszcza litograficzną reprodukcję przerysu rysunkowego,
wykonanego według drzeworytu, oddającą jedynie ogólny
zarys kompozycyjny i zarazem przeinaczającą znaczenie
jego cechy formalne; — E. RASTAWIECKI, Słownik ry-
towników polskich, Poznań, 1886, s. 6—7.
12 GOLOWACKIJ, O.c., s. 425—434; — KARATAEW, o.c.,
S. 7.
13 A. BETTER, Polskie ilustracje książkowe XV i XVI
wieku (1490—1525), Lwów 1929, s. 6—7; reprodukcję drzewo-
rytu zamieszcza kilka lat wcześniej I. SVJENClCKYJ, Po-
ćatky knihopećatnaja na zemłach Ukrainy, Żovkwa 1924,
tabl. I, il. 1.
14 BETTER, o.c., s. 6; autorka określa figury z prawej
strony jako św. Jana Apostoła i Józefa z Arymatei. W
opisie drzeworytu zawarte są ponadto dwie nieścisłości:
perizonium określone mianem collobium oraz poligonalny
mur w głębi jako pozbawiona sklepienia apsyda, podczas
kiedy chodzi w tym wypadku o przekształcony motyw
muru Jerozolimy, stosowany powszechnie w ikonografii
wschodnich Ukrzyżowań.
15 V. SICYNŚKYJ, Graniury nidan Fioła (Ukraińska
kniha V, Lviv—Krakiv 1943, s. 20—22); — tenże Die
fdnge der ukrainischen Granierkunt im 15. und 16. Jahr-
hundert („Gutenberg-Jahrbuch” 1940, s. 239).
224