Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (40.1978)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

dachu i zasadnicze proporcje, któ-
re nie ulegają zmianom nawet w
budowli murowanej... mogą być za-
chowane obramienia drzwi i o-
kien i całe bogactwo ornamentyki
w gankach, werandach, balkonach
i schodach14. O przynależności do
stylu zakopiańskiego decyduje więc,
obok ogólnikowo zachowanej bry-
ły, istnienie bogato wyprofilowa-
nych rysiów, dźwigających wydat-
ne okapy półszczytowych dachów
i przyłapów, wyględów, werand,
słoneczka w szczycie i dekoracji
drzwi, a także słońca z księżycem
i naturalnie pazdura, wykorzysty-
wanego też we wnętrzach. Waż-
nym elementem były okna i drzwi
w półkolistych obramieniach z za-
strzałami (psami), otwory ozdobio-
ne kołkowaniem, zaś wewnątrz so-
srąb pod belkowym stropem i po-
wałą z dekoracyjnie ułożonych,
wyprofilowanych desek.
Witkiewicz stworzył malowniczy
typ budownictwa, w którego for-
mie ogromną rolę odgrywało świa-
tło. Wydaje się, że nie dopuszczał
możliwości wprowadzenia elemen-
tów budownictwa innych regionów.
Pisał: ...czy chata z dolin ze swo-
ją słomianą strzechą i formami
konstrukcyjnymi zamazanymi gliną
i zalanymi wapnem może być
punktem wyjścia dla stylu polskie-
go w budownictwie? Z trudnością.
Chata zaś podhalańska ma w sobie
pierwiastki konstrukcyjne i zdob-
nicze wyższego typu... Rozwijając
więc ten pierwiastek budowniczy
możemy być pewni, że idziemy do
źródła rzeczywiście polskiego daw-
nego budownictwa...15 16.
W późniejszych realizacjach bu-
dowle willowe zaczęły ulegać da-

leko idącym przekształceniom; po-
wróciło poziome - deskowanie ścian,
rzut budynku zbliżył się do kwa-
dratu; wprawdzie pozostał wysoki
dach, lecz był to już dach o czte-
rech szczytach, mieszczący w sobie
nawet dwie kondygnacje mieszkal-
ne. Zanikł w tych budowlach paz-
dur; doszły do głosu elementy za-
pożyczone z innych regionów; or-
nament ograniczono często wyłącz-
nie do bardzo skromnego kołkowa-
nia. Na balustrady werand powró-
ciły geometryczne formy ażurowo
wycinanego deskowania, podobne
do spotykanego wcześniej. Przy-
kładem może być zbudowana ok.
1935 r. „Skierka”, która ma jesz-
cze cechy stylu zakopiańskiego,
chociaż jest już zmodernizowana i
przeważnie pozbawiona dekoracji
ornamentalnej.
Wątpliwości budzić musi nato-
miast budynek przy Bulwarze Sło-
wackiego 29, projektowany w 1939
r. przez Franciszka Kopkowicza.
Willa drewniana, czworoboczna,
dwutraktowa, trójosiowa, z płytki-
mi wnękami podcieniowymi po-
środku elewacji frontowej i tylnej,
nakryta dachem siodłowym, cztero-
spadowym, z facjatami pod siodło-
wymi daszkami. Z elementów sto-
sowanych w stylu zakopiańskim
pozostały: wysoka podmurówka
(ale nie przepruta), utkanie zrębu
wełnianką, ogólny kształt altanki
chroniącej wejście do budynku,
związanie obramień okiennych „na
ratkę” i umieszczenie w ich naro-
żach niewielkiej ilości (po dwa lub
trzy) kołków.
Stanisław Witkiewicz wprawdzie
nie zawsze precyzyjnie, lecz dosta-
tecznie wyraźnie sformułował za-

sady stylu zakopiańskiego. Dla
swojej romantycznej i malarskiej
architektury czerpał wzory ze sztu-
ki ludowej, nie czyniąc tego w
sposób epigoński; nie uprawiał tej
formy działania, którą dzisiaj na-
zwalibyśmy folkloryzmem. W rze-
czywistości stworzył dzieło orygi-
nalne, własne. Wydaje się zatem,
że w momencie, gdy architektura
utraciła kontakt ze wzorcem wit-
kiewiczowskim, nie powinno się o-
kreślać jej tą samą nazwą.
Istnieje problem daty końcowej
trwania stylu zakopiańskiego. Za
Pawlikowskim10 jest przyjmowany
w literaturze rok 1908. Faktycznie
ta data niczego nie określa, bo-
wiem jedno z czołowych dzieł kie-
runku powstało w 1909 r., a mia-
nowicie kapliczka w Jaszczurówce.
W latach trzydziestych był to jesz-
cze przedmiot gwałtownych sporów.
Sztuka ta miała swój ciąg dalszy,
swoich epigonów, oponentów, kon-
tynuatorów. Miała też swoich ka-
rykaturzystów. Temat to obszerny
i wymaga jeszcze pracy. Publiku-
jąc wstępne wyniki badania reali-
zacji architektonicznych stylu za-
kopiańskiego, pragnę wyjaśnić, iż
badania te nie zostały jeszcze za-
kończone. Jednocześnie chcę bar-
dzo podziękować wszystkim, którzy
mi pomogli i ułatwili przeprowa-
dzić badania terenowe.

14 WITKIEWICZ, O.C., S. 344.
15 Ibidem, s. 346.
16 Por. relacja z ankiety, O styl za-
kopiański w budownictwie Zakopanego
i Podhala, „Wierchy” IX, 1931, s. 32.
Zob. też. A. K. OLSZEWSKI, Nowa for-
ma w architekturze polskiej 1900—1925,
Warszawa—Kraków 1967, s. 68.

470