DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Lileyko, Jerzy: Władysławowski Pokój Marmurowy na Zamku Królewskim w Warszawie i jego twórcy - Giovanni Battista Gisleni i Peter Danckers de Rij
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0033
POKÓJ MARMUROWY NA ZAMKU KRÓLEWSKIM W WARSZAWIE
że artysta tworząc galerię portretów musiał wzoro-
wać się na konterfektach wcześniejszych57.
Przypisanie Danckersowi galerii portretów kró-
lewskich stawia go w szeregu pierwszych artystów
na dworze Władysława IV. Rzuca to nowe światło na
jego mało dotychczas znaną twórczość, nie na tyle
wszakże, ażeby zmienić ustaloną już o nim opinię,
że był to — ... prowincjonalny portrecista holenderski,
technicznie biegły, dość sztywno ustawiający swe mo-
dele [...] W Polsce wyróżnił się swą holenderską orien-
tacją i pewnym reprezentacyjnym monumentalizmem,
wyzbytym afektacji, dalekim od dworskiej wystaw-
ności [...] Nawet malując królową był obserwatorem
rzeczowym a nie dworakiem-pochlebcą58.
Udział Danckersa przy tworzeniu Pokoju Marmu-
rowego czyni też bardziej zrozumiałymi wzmianki w
dawniejszej literaturze, że zamek warszawski pięk-
nymi budowlami wewnątrz i zewnątrz z zadowole-
niem królewskim przyozdobił59 60 61 *.
Projekt wystroju architektonicznego Pokoju przy-
gotował G. B. Gisleni80. Przekonuje o tym wykonany
jego ręką rysunek w szkicowniku drezdeńskim (ił. 1),
a także zespół form użytych do dekoracji. Szczególnie
charakterystyczne dla twórczości Gisleniego są kar-
tusze o skomplikowanym, niespokojnym wykroju oraz
motyw draperii lub przewiązanych chust, zastosowa-
nych na pilastrach. Motyw ten pojawia się nader
często w projektach i realizacjach Gisleniego81.
Gisleni był mistrzem małych form architektonicz-
nych, scenografem, organizatorem i projektantem roz-
maitych uroczystości dworskich. Według jego insce-
nizacji odbyły się uroczystości pogrzebowe Władysła-
wa IV w 1649 r. Wykonał też projekty w związku z
koronacją Jana Kazimierza. Był projektantem ka-
tafalków dla królewicza Zygmunta Kazimierza i kró-
lewny Marii Anny Teresy. W 1655 r. według jego
koncepcji wzniesiono w warszawskim kościele jezui-
tów wspaniałe theatrum in ezeąuis dla królewicza
Karola Ferdynanda82. Gisleni projektował nie tylko
część architektoniczno-wizualną wspomnianych uro-
czystości, lecz był także autorem ukazanych tam wąt-
ków treściowych. Realizacje te, jak i inne projekty
wskazują, że wśród architektów dworskich repre-
zentował on wyjątkową, nawet jak na owe czasy,
kulturę humanistyczną i pozwalają domyślać się jego
współautorstwa przy opracowywaniu programu ideo-
wego Pokoju, z wyjątkiem wyboru sportretowanych
osób, którego najpewniej dokonał Władysław IV.
Warto wreszcie podkreślić, że w latach, gdy pow-
stawał Pokój Marmurowy — Gisleni przebywał w
Warszawie. W Liber Baptisatorum kolegiaty św. Jana
występuje kilkakrotnie od 1637 r., wymieniany jako
musicus lub architectus SRM63.
57 Ustalenie pierwowzorów, które służyły artyście przy
malowaniu innych portretów Jagiellońskiej familii, jest te-
matem odrębnym, który zostanie omówiony w przyszłości.
58 RYSZKIEWICZ, Malarstwo polskie, o.c., s. 353.
59 E. RASTAWIECKI, Słownik malarzów polskich, t. I,
Warszawa 1859, s. 136—137.
60 S. ŁOZA, Architekci i budowniczowie w Polsce, War-
szawa 1954, s. 309, przypisuje projekty Pokoju Marmurowego
Konstantemu Tencalli.
61 Por.: liczne projekty w szkicowniku Gisleniego w —
Staatliche Kunstsammlungen Dresden. Kupferstichkabinett,
sygn. Ca 67. Na okładce szkicownika znajduje się napis:
Shizzenbuch d.G.Chiaveri. O szkicowniku zob.: J. MYCIEL-
SKI, Gaetano Chiaveri w Polsce i jego książka szkiców w
Królewskim Gabinecie Rycin w Dreźnie, „Spr. Kom. Hist.
U. 13. P. Danckers de Rij, portret królowej Bony.
Pałac w Nieborowie. (Fot. A. Pietrzak)
Program ideowy. W Pokoju Marmurowym
znajdowały się konterfekty trzech spokrewnionych ze
sobą dynastii. Ukazywały one cztery pokolenia Ja-
giellonów, cztery Wazów oraz spokrewnionych z ni-
mi Habsburgów. W galerii portretów przedstawiono
w kolejności chronologicznej — Władysława Jagiełłę
z Jadwigą, Katarzynę Rakuszankę (żonę Kazimierza
Jagiellończyka), św. Kazimierza, Zygmunta I Starego
i Bonę — pradziadów Władysława IV, Zygmunta Au-
gusta i jego pierwszą żonę Elżbietę, Annę Jagiellon-
kę i Katarzynę oraz jej męża Jana III Wazę — króla
szwedzkiego. Najbliższą rodzinę Władysława IV re-
prezentowali rodzice — Zygmunt III i Anna Au-
striaczka, żona Cecylia Renata i syn Zygmunt Kazi-
mierz. Znalazł się tu także portret drugiej żony Zyg-
munta III — Konstancji. Habsburgów ukazywały wi-
Sztuki” t. VI, Kraków 1897, s. 77—82 — rysunek Pokoju Mar-
murowego określa jako — drzwi z supraportami ozdobny-
mi; — N. MIKS, Zbiór rysunków G. B. Gisleniego architek-
ta XVII wieku w Sir John Soane’s Museum w Londynie,
„Biul. Hist. Sztuki” XXIII, 1961, nr 4, s. 328—329. Album
londyński nie jest mi znany z autopsji. Opieram się na in-
formacjach uzyskanych od Pani Niny Miks-Rudkowskiej,
której w tym miejscu uprzejmie dziękuję.
62 N. MIKS-RUDKOWSKA, Theatrum in exequis Karola
Ferdynanda Wazy. Z badań riąd twórczością G. B. Gisle-
niego, „Biul. Hist. Sztuki” XXX, 1968, nr 4, s. 419.
63 A. SOŁTAN, Warszawskie środowisko muzyczne w la-
tach 1553—1655, na podstawie metryk parafii św. Jana i św.
Krzyża. Maszynopis w Muzeum Historycznym m.st. War-
szawy.
25
że artysta tworząc galerię portretów musiał wzoro-
wać się na konterfektach wcześniejszych57.
Przypisanie Danckersowi galerii portretów kró-
lewskich stawia go w szeregu pierwszych artystów
na dworze Władysława IV. Rzuca to nowe światło na
jego mało dotychczas znaną twórczość, nie na tyle
wszakże, ażeby zmienić ustaloną już o nim opinię,
że był to — ... prowincjonalny portrecista holenderski,
technicznie biegły, dość sztywno ustawiający swe mo-
dele [...] W Polsce wyróżnił się swą holenderską orien-
tacją i pewnym reprezentacyjnym monumentalizmem,
wyzbytym afektacji, dalekim od dworskiej wystaw-
ności [...] Nawet malując królową był obserwatorem
rzeczowym a nie dworakiem-pochlebcą58.
Udział Danckersa przy tworzeniu Pokoju Marmu-
rowego czyni też bardziej zrozumiałymi wzmianki w
dawniejszej literaturze, że zamek warszawski pięk-
nymi budowlami wewnątrz i zewnątrz z zadowole-
niem królewskim przyozdobił59 60 61 *.
Projekt wystroju architektonicznego Pokoju przy-
gotował G. B. Gisleni80. Przekonuje o tym wykonany
jego ręką rysunek w szkicowniku drezdeńskim (ił. 1),
a także zespół form użytych do dekoracji. Szczególnie
charakterystyczne dla twórczości Gisleniego są kar-
tusze o skomplikowanym, niespokojnym wykroju oraz
motyw draperii lub przewiązanych chust, zastosowa-
nych na pilastrach. Motyw ten pojawia się nader
często w projektach i realizacjach Gisleniego81.
Gisleni był mistrzem małych form architektonicz-
nych, scenografem, organizatorem i projektantem roz-
maitych uroczystości dworskich. Według jego insce-
nizacji odbyły się uroczystości pogrzebowe Władysła-
wa IV w 1649 r. Wykonał też projekty w związku z
koronacją Jana Kazimierza. Był projektantem ka-
tafalków dla królewicza Zygmunta Kazimierza i kró-
lewny Marii Anny Teresy. W 1655 r. według jego
koncepcji wzniesiono w warszawskim kościele jezui-
tów wspaniałe theatrum in ezeąuis dla królewicza
Karola Ferdynanda82. Gisleni projektował nie tylko
część architektoniczno-wizualną wspomnianych uro-
czystości, lecz był także autorem ukazanych tam wąt-
ków treściowych. Realizacje te, jak i inne projekty
wskazują, że wśród architektów dworskich repre-
zentował on wyjątkową, nawet jak na owe czasy,
kulturę humanistyczną i pozwalają domyślać się jego
współautorstwa przy opracowywaniu programu ideo-
wego Pokoju, z wyjątkiem wyboru sportretowanych
osób, którego najpewniej dokonał Władysław IV.
Warto wreszcie podkreślić, że w latach, gdy pow-
stawał Pokój Marmurowy — Gisleni przebywał w
Warszawie. W Liber Baptisatorum kolegiaty św. Jana
występuje kilkakrotnie od 1637 r., wymieniany jako
musicus lub architectus SRM63.
57 Ustalenie pierwowzorów, które służyły artyście przy
malowaniu innych portretów Jagiellońskiej familii, jest te-
matem odrębnym, który zostanie omówiony w przyszłości.
58 RYSZKIEWICZ, Malarstwo polskie, o.c., s. 353.
59 E. RASTAWIECKI, Słownik malarzów polskich, t. I,
Warszawa 1859, s. 136—137.
60 S. ŁOZA, Architekci i budowniczowie w Polsce, War-
szawa 1954, s. 309, przypisuje projekty Pokoju Marmurowego
Konstantemu Tencalli.
61 Por.: liczne projekty w szkicowniku Gisleniego w —
Staatliche Kunstsammlungen Dresden. Kupferstichkabinett,
sygn. Ca 67. Na okładce szkicownika znajduje się napis:
Shizzenbuch d.G.Chiaveri. O szkicowniku zob.: J. MYCIEL-
SKI, Gaetano Chiaveri w Polsce i jego książka szkiców w
Królewskim Gabinecie Rycin w Dreźnie, „Spr. Kom. Hist.
U. 13. P. Danckers de Rij, portret królowej Bony.
Pałac w Nieborowie. (Fot. A. Pietrzak)
Program ideowy. W Pokoju Marmurowym
znajdowały się konterfekty trzech spokrewnionych ze
sobą dynastii. Ukazywały one cztery pokolenia Ja-
giellonów, cztery Wazów oraz spokrewnionych z ni-
mi Habsburgów. W galerii portretów przedstawiono
w kolejności chronologicznej — Władysława Jagiełłę
z Jadwigą, Katarzynę Rakuszankę (żonę Kazimierza
Jagiellończyka), św. Kazimierza, Zygmunta I Starego
i Bonę — pradziadów Władysława IV, Zygmunta Au-
gusta i jego pierwszą żonę Elżbietę, Annę Jagiellon-
kę i Katarzynę oraz jej męża Jana III Wazę — króla
szwedzkiego. Najbliższą rodzinę Władysława IV re-
prezentowali rodzice — Zygmunt III i Anna Au-
striaczka, żona Cecylia Renata i syn Zygmunt Kazi-
mierz. Znalazł się tu także portret drugiej żony Zyg-
munta III — Konstancji. Habsburgów ukazywały wi-
Sztuki” t. VI, Kraków 1897, s. 77—82 — rysunek Pokoju Mar-
murowego określa jako — drzwi z supraportami ozdobny-
mi; — N. MIKS, Zbiór rysunków G. B. Gisleniego architek-
ta XVII wieku w Sir John Soane’s Museum w Londynie,
„Biul. Hist. Sztuki” XXIII, 1961, nr 4, s. 328—329. Album
londyński nie jest mi znany z autopsji. Opieram się na in-
formacjach uzyskanych od Pani Niny Miks-Rudkowskiej,
której w tym miejscu uprzejmie dziękuję.
62 N. MIKS-RUDKOWSKA, Theatrum in exequis Karola
Ferdynanda Wazy. Z badań riąd twórczością G. B. Gisle-
niego, „Biul. Hist. Sztuki” XXX, 1968, nr 4, s. 419.
63 A. SOŁTAN, Warszawskie środowisko muzyczne w la-
tach 1553—1655, na podstawie metryk parafii św. Jana i św.
Krzyża. Maszynopis w Muzeum Historycznym m.st. War-
szawy.
25