Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (37.1975)

POKÓJ MARMUROWY NA ZAMKU KRÓLEWSKIM W WARSZAWIE

i ustrój Rzeczypospolitej. Elekcja syna królewskiego
zależała wyłącznie od jego popularności wśród szero-
kich warstw społeczeństwa szlacheckiego. O następ-
stwo tronu dwór musiał więc zabiegać. Zadanie to
ułatwiało utrzymujące się w Polsce głębokie przeko-
nanie, że Wazowie są dynastią rodzimą, wiodącą się
z Jagiellonów, choć tylko po kądzieli. To przekonanie
zręcznie podtrzymywał lub zgoła inspirował dwór
królewski6 . Koneksje jagiellońskie były poważnym
atutem w rozgrywce o sukcesję tronu. Stąd wśród
Jagiellońskiej familii znalazł się wizerunek nieletnie-
go królewicza, chociaż nie oficjalnego, lecz prawdopo-
dobnego następcy na tronie Jagiellonów. Malowane
„victoriae” miały ukazywać, nie tyle nawet zwycięstwa
Władysława IV, co sławę jakiej przysporzyła Rzeczy-
pospolitej nowa dynastia. Dlatego obecność królewicza
Zygmunta Kazimierza w galerii jagiellońskich przod-
ków w sposób oczywisty przygotowywała opinię szla-
checką do przyszłej elekcji kolejnego jagiellonidy.
Portrety Jagiellońskiej familii miały kształt ośmio-
b oczny nie spotykany w innych powstałych wówczas
galeriach portretowych. Ich kształt nasuwa skojarze-
nia z obrzędowymi portretami, na określenie których
przyjęto nazwę „trumiennych”. Portrety te, rozpow-
szechnione już w 1. połowie XVII. w., malowane były
na blasze i przymocowane „w głowach” trumny, usta-
wionej na katafalku, podczas uroczystości żałobnych.
Stąd wieloboczny kształt tych portretów, w XVII w.
przeważnie ośmiobocznych, dostosowanych do kształtu
i formatu trumny64 65 66. Po zakończeniu ceremonii po-
grzebowych portret trumienny oprawiany był w bo-
gate ramy i zawieszany na . ścianie kościoła lub
umieszczany w marmurowym epitafium. Znamy epi-
tafia z jednym portretem zmarłego lub dwoma, przed-
stawiającymi zwykle parę małżonków, a nawet trze-
ma portretami, ukazującymi trzech członków tej sa-
mej rodziny (il. 18, 19). Przez umieszczenie w epi-
tafium nadawano portretom trumiennym charakter
memorialny, dodatkowo jeszcze wzmocniony inskryp-
cją sławiącą cnoty i zasługi zmarłego. O powszech-
ności tego obyczaju nie pozwalają wątpić zachowane
zabytki, a także liczne projekty Gisleniego. Był to
jednak obyczaj rozpowszechniony głównie wśród
szlachty, duchowieństwa i stanu miejskiego56.
W królewskim ceremoniale pogrzebowym na dwo-
rze polskim stosowano także wizerunki zmarłych ja-
ko dopełnienie castrum doloris. Były to jednak wyo-
brażenia całej postaci na tzw. łożu paradnym. Wize-
runek Władysława IV, w takim ujęciu, widoczny jest
na królewskim castrum doloris projektowanym przez

64 Wazowie wielokrotnie podkreślali swoje pochodzenie
od Jagiellonów. Jako przykłady niech posłużą napisy: na
rycinie Petera Isselburga z wizerunkiem Zygmunta III —
Sigismundus Sueco patre Rege creatus Jagellonea matre
editus; na portrecie Władysława IV: ... de Gente Vasarum
Sanguinis et Gloriae Jagellonum Haeres ... (por. przyp. 69);
na rycinie D. Tscherninga: Principis Regni Poloniae et Svec.
Sigismundi Casimiri Jagellonidis; na grobowcu Karola Fer-
dynanda: Carolus Ferdinandus Jagellonius... i wreszcie na
kaplicy wazowskiej na Wawelu: Hoc Jagellonicae Propaginis
Ultimus Peres ...
65 s. WILIŃSKI, Wielkopolski portret trumienny, „Biul.
Hist. Sztuki” XI, 1949, nr 3/4, s. 262 i nn.; — tenże, U źró-
deł portretu staropolskiego, Warszawa 1958, s. 38, 43.
66 WILIŃSKI, Wielkopolski portret, o.c., S. 273; — T. DO-
BROWOLSKI, Polskie malarstwo portretowe. Ze studiów
nad sztuka, epoki sarmatyzmu, Kraków 1948, s. 161.


II. 16. J. Szeymecler, rysunek z portretu Władysła-
wa IV. Gab. Ryc. BUW. (Fot. R. Kiełczewski)


U. 17. W. Hondius, Władysław IV wg portretu Dan-
ckersa. (Fot. Muz. Naród, w Warszawie)

•27