DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI Artikel:Starzewska, Maria: Stan i potrzeby badań w zakresie śląskiego rzemiosła artystycznego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0076
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
woju rzemiosła to najlepiej opraco-
wany został okres gotyku i wczesne-
go renesansu, a następnie klasycyz-
mu. Zarówno okres romanizmu jak
i baroku mają tylko przyczynkarskie
opracowania. Obecnie po strome
niemieckiej istnieje ciągle zaintere-
sowanie sztuką śląską, ale za wy-
jątkiem prac przygotowywanych
jeszcze przed wojną, jak np. świet-
na inwentaryzacja powiatu wro-
cławskiego przez Degena, w więk-
szości są to tylko drobne przyczynki
lub kompilacyjnie podane, znane już
uprzednio dane.
Z przedwojennych polskich pu-
blikacji na temat rzemiosła śląskie-
go poza pracą Dobrzyckiego o Prósz-
kowie i Smolarskiej o złotmctwie
w woj. katowickim nie ma żadnej
poważniejszej publikacji. W Historii
Śląska wydanej w 1936 r. przez
Akademię Umiejętności w Krako-
wie rzemiosło nie jest uwzględnio-
ne. Po wojnie opracowania polskie
bardzo różnorodnie ustosunkowywa-
ły się do Śląska i do jego rzemiosła
w szczególności. I tak w Historia
Sztuki Polskiej wydanej w 1962 r.
pomija się w okresie średniowiecza
rzemiosło śląskie, choć malarstwo,
architektura i rzeźba są uwzględnio-
ne. W wydanej w 1971 r. pracy Bo-
chnaka i Buczkowskiego o rzemio-
śle polskim nie uwzględnia się rze-
miosła śląskiego. Natomiast inne
opracowania dotyczące całej Polski
w większej lub mniejszej mierze
uwzględniają Śląsk. Np. w kowal-
stwie artystycznym Kopydłowskie-
go, w pracy o meblach Gostwickiej.
W historii włókiennictwa polskiego,
w pracy zbiorowej IHKM pod re-
dakcją Kamińskiej i Turnau, są
szczegółowo przedstawione warunki
gospodarcze tego rzemiosła, a na-
stępnie przemysłu na Śląsku. Śred-
niowieczne hafciarstwo śląskie zo-
stało także w pełni wykorzystane
w katalogu Rychlewskiej i Taszyc-
kiej. Najnowsze opracowanie śląs-
kich wyrobów rzemiosła znajduje
się w wydanej w 1971 r. pracy zbio-
rowej pod redakcją Walickiego:
Sztuka polska przedromańska i ro-
mańska. Znalazły tam miejsce trzy
najcenniejsze z zachowanych zabyt-
ków śląskich z XIII w.: kadzielni-
ca trzebnicka z 1. połowy, preteksta
ornatu św. Jadwigi z połowy i
chrzcielnica legnicka z końca XIII w.
Na specjalną uwagę zasługuje
praca Bochnaka i Pagaczewskiego
wydana w 1959 r. o rzemiośle arty-
stycznym wieków średnich. Są tu
liczne wzmianki o Śląsku, ale zna-
czenie tej pracy dla historii rozwoju
rzemiosła stanowi poruszone w niej
odnośnie złotnictwa, ważne zagad-
nienie podobieństw i różnic ze złot-
nictwem Małopolski. Jest to pro-
blem, który wstępnie dopiero został
wzmiankowany, a który w pracach
historyków nabiera dziś większego
znaczenia. Jak świadczą wpisy np.
do krakowskich ksiąg prawa miej-
skiego — według danych podanych
przez Kiryka — w XV w. na jede-
naście tysięcy obcych przybyszy do
Krakowa, tysiąc pochodziło z róż-
nych stron Śląska, a można przy-
puścić, że większość z nich to byli
rzemieślnicy, co musiało odbić się
i na rodzaju wyrobów przez nich
wykonywanych. Podobny problem
nasuwa się także w stosunku do
Wielkopolski, a historycy specjalnie
zwracają uwagę na Wschowę, na
jej kontakty z Głogowem i Wro-
cławiem.
Wydana w 1970 r. książka Kam-
zowej o mecenacie Ludwika brze-
skiego zwraca uwagę na nie roz-
pracowaną bliżej sprawę mecenatów
na Śląsku.
Wśród opracowań poświęconych
już wyłącznie śląskiemu rzemiosłu
artystycznemu reprezentowane są
różne dziedziny rzemiosła i różne
jego okresy. Dwa ośrodki muzealne
wniosły najwięcej badań w zakresie
rzemiosła śląskiego: wrocławski i
bytomsko-gliwicki. Poza pracami o
charakterze bardziej ogólnym obej-
mującymi różne rzemiosła w ich hi-
storycznym rozwoju jak w pracy
zbiorowej Sztuka Wrocławia, czy w
katalogu rzemiosła śląskiego, naj-
więcej stosunkowo prac ukazało się
z dziedziny szkła i to zarówno o
samych wyrobach szklarskich, jak
i o lokalizacji i pierwszych hutach
("prace Gluzińskiego, Olczaka, Kwaś-
nego, Wyrobisza). Ze szkłem śląskim
spotykamy się także w katalogach
różnych zbiorów muzealnych, czes-
kich, niemieckich, szwedzkich, ame-
rykańskich.
Z dziedziny złotnictwa także
częściowo przez Niemców rozpraco-
wanego, obok prac Samka o złot-
nikach raciborskich jedynie Mu-
zeum w Bytomiu zaczęło wydawać
w ramach swoich roczników studia
nad złotnictwem śląskim (praca He-
leny Król o dwóch złotnikach nys-
kich i Iwanka o złotnictwie cie-
szyńskim). Są to opracowania, ja-
kich chciałoby slię widzieć jak naj-
więcej, z katalogiem prac i arty-
stów, oparte na archiwaliach. Z za-
kresu metali praca Haisiga o rze-
miosłach kowalsko-ślusarskich na
Śląsku daje dosyć pełny przegląd
zarówno rozwoju cechów w tej dzie-
dzinie, jak i rozwoju samych form
wyrobów ślusarskich. Szereg prac
Małgorzaty Procek z Gliwic doty-
czy wyrobów z żelaza i cyny. Na-
tomiast w dalszym ciągu brak jest
opracowań z zakresu ludwisarstwa,
wyrobów z miedzi, mosiądzif. Cera-
mika, introligatorstwo, zegarmistrzo-
stwo doczekały się paru opracowań
przyczynkarskich, zwłaszcza manu-
faktura prószkowska na Opolszczy-
źnie została szerzej uwzględniona
w pracach zarówno autorów pol-
skich (Ziomecka, Matuszczak) jak
i czeska (Cernohorski, Mainusza).
Opracowania dotyczące meblar-
stwa, a szerzej mówiąc stolarszczy-
zny, przedstawiają jeszcze bardzo
skromny dorobek, a było to jedno
z rzemiosł, które na Śląsku rozwi-
jało się już od czasów średniowie-
cza i którego liczne przykłady za-
chowały się do dziś nie tylko w
kościołach, ale i w meblach świec-
kich, w licznych jeszcze, choć szyb-
ko ginących, bramach. Poza opra-
cowaniami głównie katalogowymi
Rechorowskiego, poza jego i Glu-
zińskiego publikacją o almarii wro-
cławskiej z XV w. i moim opraco-
waniem intarsji renesansowej, ma-
my tylko jeszcze parę drobnych
artykulików fi wzmianek o stola-
rzach, wzmianek rozrzuconych po
ogólniejszych opracowaniach, myślę
tu między innymi o stolarzach śląs-
kich pracujących w XVI w. na
Wawelu.
Przedstawienie stanu badań by-
łoby niepełne bez specjalnego pod-
kreślenia prac z dziedziny historii
gospodarczej i historii kultury ma-
terialnej, jak np. bardzo cenne
opracowanie Dziekońskiego z 1972 r.
o wydobywaniu i metalurgii krusz-
ców na Dolnym Śląsku od XVIII
do połowy XX w. O ile tematyka
gospodarcza w okresie do XIX w.
częściowo przynajmniej jest nam
znana, to w opracowaniach rzemio-
sła dziewiętnastowiecznego prace
historyków spełniają pionierską ro-
lę. Warto tu wymienić szereg prac
Trznadla odnośnie huty szkła w
Szklarskiej Porębie i jej rozwoju
w XIX w., prace Nalepy-Ostrow-
skiej o przemianach organizacyj-
nych rzemiosła gliwickiego w okre-
sie kapitalizmu, czy Michalkiewi-
cza o rzemiośle na Śląsku w poło-
wie XIX w. Praca ta zwraca uwagę
m.in. na rozwój w tym okresie rze-
miosła wiejskiego, a zanikanie
miejskiego, co znów łączy się z
mało znanym zagadnieniem stosun-
ku sztuki oficjalnej do sztuki ludo-
wej.
W sumie, przez prawie trzydzieś-
ci lat, powstało kilkadziesiąt opra-
cowań z zakresu rzemiosła śląskiego.
Nie jest to dużo, zwłaszcza, że i wa-
68
woju rzemiosła to najlepiej opraco-
wany został okres gotyku i wczesne-
go renesansu, a następnie klasycyz-
mu. Zarówno okres romanizmu jak
i baroku mają tylko przyczynkarskie
opracowania. Obecnie po strome
niemieckiej istnieje ciągle zaintere-
sowanie sztuką śląską, ale za wy-
jątkiem prac przygotowywanych
jeszcze przed wojną, jak np. świet-
na inwentaryzacja powiatu wro-
cławskiego przez Degena, w więk-
szości są to tylko drobne przyczynki
lub kompilacyjnie podane, znane już
uprzednio dane.
Z przedwojennych polskich pu-
blikacji na temat rzemiosła śląskie-
go poza pracą Dobrzyckiego o Prósz-
kowie i Smolarskiej o złotmctwie
w woj. katowickim nie ma żadnej
poważniejszej publikacji. W Historii
Śląska wydanej w 1936 r. przez
Akademię Umiejętności w Krako-
wie rzemiosło nie jest uwzględnio-
ne. Po wojnie opracowania polskie
bardzo różnorodnie ustosunkowywa-
ły się do Śląska i do jego rzemiosła
w szczególności. I tak w Historia
Sztuki Polskiej wydanej w 1962 r.
pomija się w okresie średniowiecza
rzemiosło śląskie, choć malarstwo,
architektura i rzeźba są uwzględnio-
ne. W wydanej w 1971 r. pracy Bo-
chnaka i Buczkowskiego o rzemio-
śle polskim nie uwzględnia się rze-
miosła śląskiego. Natomiast inne
opracowania dotyczące całej Polski
w większej lub mniejszej mierze
uwzględniają Śląsk. Np. w kowal-
stwie artystycznym Kopydłowskie-
go, w pracy o meblach Gostwickiej.
W historii włókiennictwa polskiego,
w pracy zbiorowej IHKM pod re-
dakcją Kamińskiej i Turnau, są
szczegółowo przedstawione warunki
gospodarcze tego rzemiosła, a na-
stępnie przemysłu na Śląsku. Śred-
niowieczne hafciarstwo śląskie zo-
stało także w pełni wykorzystane
w katalogu Rychlewskiej i Taszyc-
kiej. Najnowsze opracowanie śląs-
kich wyrobów rzemiosła znajduje
się w wydanej w 1971 r. pracy zbio-
rowej pod redakcją Walickiego:
Sztuka polska przedromańska i ro-
mańska. Znalazły tam miejsce trzy
najcenniejsze z zachowanych zabyt-
ków śląskich z XIII w.: kadzielni-
ca trzebnicka z 1. połowy, preteksta
ornatu św. Jadwigi z połowy i
chrzcielnica legnicka z końca XIII w.
Na specjalną uwagę zasługuje
praca Bochnaka i Pagaczewskiego
wydana w 1959 r. o rzemiośle arty-
stycznym wieków średnich. Są tu
liczne wzmianki o Śląsku, ale zna-
czenie tej pracy dla historii rozwoju
rzemiosła stanowi poruszone w niej
odnośnie złotnictwa, ważne zagad-
nienie podobieństw i różnic ze złot-
nictwem Małopolski. Jest to pro-
blem, który wstępnie dopiero został
wzmiankowany, a który w pracach
historyków nabiera dziś większego
znaczenia. Jak świadczą wpisy np.
do krakowskich ksiąg prawa miej-
skiego — według danych podanych
przez Kiryka — w XV w. na jede-
naście tysięcy obcych przybyszy do
Krakowa, tysiąc pochodziło z róż-
nych stron Śląska, a można przy-
puścić, że większość z nich to byli
rzemieślnicy, co musiało odbić się
i na rodzaju wyrobów przez nich
wykonywanych. Podobny problem
nasuwa się także w stosunku do
Wielkopolski, a historycy specjalnie
zwracają uwagę na Wschowę, na
jej kontakty z Głogowem i Wro-
cławiem.
Wydana w 1970 r. książka Kam-
zowej o mecenacie Ludwika brze-
skiego zwraca uwagę na nie roz-
pracowaną bliżej sprawę mecenatów
na Śląsku.
Wśród opracowań poświęconych
już wyłącznie śląskiemu rzemiosłu
artystycznemu reprezentowane są
różne dziedziny rzemiosła i różne
jego okresy. Dwa ośrodki muzealne
wniosły najwięcej badań w zakresie
rzemiosła śląskiego: wrocławski i
bytomsko-gliwicki. Poza pracami o
charakterze bardziej ogólnym obej-
mującymi różne rzemiosła w ich hi-
storycznym rozwoju jak w pracy
zbiorowej Sztuka Wrocławia, czy w
katalogu rzemiosła śląskiego, naj-
więcej stosunkowo prac ukazało się
z dziedziny szkła i to zarówno o
samych wyrobach szklarskich, jak
i o lokalizacji i pierwszych hutach
("prace Gluzińskiego, Olczaka, Kwaś-
nego, Wyrobisza). Ze szkłem śląskim
spotykamy się także w katalogach
różnych zbiorów muzealnych, czes-
kich, niemieckich, szwedzkich, ame-
rykańskich.
Z dziedziny złotnictwa także
częściowo przez Niemców rozpraco-
wanego, obok prac Samka o złot-
nikach raciborskich jedynie Mu-
zeum w Bytomiu zaczęło wydawać
w ramach swoich roczników studia
nad złotnictwem śląskim (praca He-
leny Król o dwóch złotnikach nys-
kich i Iwanka o złotnictwie cie-
szyńskim). Są to opracowania, ja-
kich chciałoby slię widzieć jak naj-
więcej, z katalogiem prac i arty-
stów, oparte na archiwaliach. Z za-
kresu metali praca Haisiga o rze-
miosłach kowalsko-ślusarskich na
Śląsku daje dosyć pełny przegląd
zarówno rozwoju cechów w tej dzie-
dzinie, jak i rozwoju samych form
wyrobów ślusarskich. Szereg prac
Małgorzaty Procek z Gliwic doty-
czy wyrobów z żelaza i cyny. Na-
tomiast w dalszym ciągu brak jest
opracowań z zakresu ludwisarstwa,
wyrobów z miedzi, mosiądzif. Cera-
mika, introligatorstwo, zegarmistrzo-
stwo doczekały się paru opracowań
przyczynkarskich, zwłaszcza manu-
faktura prószkowska na Opolszczy-
źnie została szerzej uwzględniona
w pracach zarówno autorów pol-
skich (Ziomecka, Matuszczak) jak
i czeska (Cernohorski, Mainusza).
Opracowania dotyczące meblar-
stwa, a szerzej mówiąc stolarszczy-
zny, przedstawiają jeszcze bardzo
skromny dorobek, a było to jedno
z rzemiosł, które na Śląsku rozwi-
jało się już od czasów średniowie-
cza i którego liczne przykłady za-
chowały się do dziś nie tylko w
kościołach, ale i w meblach świec-
kich, w licznych jeszcze, choć szyb-
ko ginących, bramach. Poza opra-
cowaniami głównie katalogowymi
Rechorowskiego, poza jego i Glu-
zińskiego publikacją o almarii wro-
cławskiej z XV w. i moim opraco-
waniem intarsji renesansowej, ma-
my tylko jeszcze parę drobnych
artykulików fi wzmianek o stola-
rzach, wzmianek rozrzuconych po
ogólniejszych opracowaniach, myślę
tu między innymi o stolarzach śląs-
kich pracujących w XVI w. na
Wawelu.
Przedstawienie stanu badań by-
łoby niepełne bez specjalnego pod-
kreślenia prac z dziedziny historii
gospodarczej i historii kultury ma-
terialnej, jak np. bardzo cenne
opracowanie Dziekońskiego z 1972 r.
o wydobywaniu i metalurgii krusz-
ców na Dolnym Śląsku od XVIII
do połowy XX w. O ile tematyka
gospodarcza w okresie do XIX w.
częściowo przynajmniej jest nam
znana, to w opracowaniach rzemio-
sła dziewiętnastowiecznego prace
historyków spełniają pionierską ro-
lę. Warto tu wymienić szereg prac
Trznadla odnośnie huty szkła w
Szklarskiej Porębie i jej rozwoju
w XIX w., prace Nalepy-Ostrow-
skiej o przemianach organizacyj-
nych rzemiosła gliwickiego w okre-
sie kapitalizmu, czy Michalkiewi-
cza o rzemiośle na Śląsku w poło-
wie XIX w. Praca ta zwraca uwagę
m.in. na rozwój w tym okresie rze-
miosła wiejskiego, a zanikanie
miejskiego, co znów łączy się z
mało znanym zagadnieniem stosun-
ku sztuki oficjalnej do sztuki ludo-
wej.
W sumie, przez prawie trzydzieś-
ci lat, powstało kilkadziesiąt opra-
cowań z zakresu rzemiosła śląskiego.
Nie jest to dużo, zwłaszcza, że i wa-
68