DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI Artikel:Rejduch-Samkowa, Irena: Judaika w polskim rzemiośle artystycznym
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0086
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
znajdował się zawsze na ścianie
wschodniej. Dolna część ołtarza,
mieszcząca drzwi, zasłonięta była
kotarą zwaną parochet. Wykonywa-
no go z ozdobnej lub gładkiej tka-
niny, bywał haftowany lub tylko
lamowany. Eksponowany w Starej
Synagodze parochet to piękny
przykład wypukłego haftu z końca
XVII w.
Jad. Typowym okazem sztuki
cyzelerskiej Żydów jest, jad, — po
hebrajsku znaczy rączka. Przy
śpiewnym odczytywaniu ustępów
Tory służył on do wskazywania
wierszy. Wskaźniki te mają kształt
ręki z wysuniętym wskazującym
palcem. Były wykonywane z meta-
lu, -w srebrze, rzeźbiono je w kości
słoniowej i w drewnie, zachowując
zawsze tradycyjny kształt ręki
ludzkiej.
Megillat Ester to małych roz-
miarów rodał zawierający modlitwę
ku czci starotestamentowej boha-
terki Estery, przechowywany w
specjalnej puszce w formie walca
z rączką. Puszki te wykonywane
były przeważnie ze srebrnej blachy,
pokryte ornamentem roślinnym,
najczęściej wykonywano je tw fili-
granie — technice ulubionej przez
artystów żydowskich.
Wnętrza , świątyń żydowskich
oświetlały świeczniki zawieszone
pod sklepieniem, kinkiety z tarczą
odblaskową, podtrzymywane przez
dwa lwy, a także stojące na ołta-
rzu świeczniki, których liczba inie
była określona, tak jak w kościo-
łach katolickich. Typowym świecz-
nikiem bóżniczym jest menora.
Żyd w czasie modlitwy kładł na
głowę jarmułkę, zaś ramiona okry-
wał tałesem. Jest to długi, szeroki
biały szal, zawsze wełniany, z
czarnymi pasami i frędzlami na
końcach. Ozdobą tałesu jest atara,
szeroki pas przypominający stułę,
naszyty na tałes. Bywał on zawsze
bogato haftowany, nigdy jednak
inie stosowano drogich kamieni, pe-
reł czy korala do ozdoby.
Strój modlitewny kobiet nie ist-
niał, modlili się zawsze tylko męż-
czyźni. Kobieta żydowska dopiero
od 2. połowy XVI w. dopuszczona
została do udziału w modlitwie z
mężczyznami, jednakże do dziś ko-
biety w bożnicach zasiadają od-
dzielnie, w lożach i na balkonach.
Tefilin inaczej zwany kostką
modlitewną to istotnie kostka o
wysokości ok. 5 cm, wykonana
przeważnie ze skóry czasem ze
srebra, pokryta ornamentem roś-
linno-geometrycznym tłoczonym lub
rytym. W środku w kilku prze-
gródkach znajdowała się modlitwa
pisana na pergaminie.
Sobota była dniem wolnym od
pracy i poświęconym Bogu. Już w
piątek wieczór Żydzi na nadejście
Sabatu odmawiali modlitwę kidu-
szową za zmarłych i ofiarowywali
kubek wina — zw. kiduszowym.
Kubki te były srebrne lub metalo-
we, gładkie, puklowane, z rytym
ornamentem, szklane, rżnięte lub
malowane. Mniej ozdobne bywały
kubki szabasowe, a najokazalszy
był zawsze puchar ,,proroka Elia-
sza” używany na święto Paschy.
Do czynności obrzędowych w
szabes należało wąchanie wonnych
korzeni lub roztartych płatków
uschniętej róży; była to czynność
symboliczna. Te zasuszone wonnoś-
ci przechowywano w specjalnie do
tego przystosowanych i tradycją
uświęconych puszkach na wonności.
Po żydowsku nazywano je Bsu-
mim-Buchse, potocznie określa się
je kadzielniczkami lub besaminka-
mi. Niezwykle interesujące i ory-
ginalne są te puszki na wonności,
fascynują swoim niecodziennym
kształtem, urzekają formą małej
architektury, wielkością rozwiązań
kompozycyjnych, formalnych, de-
koracyjnych. Wśród znanych i za-
chowanych besaminek rozróżnić
można typ wieżyczkowy ze zbior-
niczkiem o formie kwadratowej
czy sześciobocznej wńeżyczki, lub
okrągłej baszty, na silnej masyw-
nej nóżce o okrągłej stopie, z
gruszkowatym nodusem. Bywają
jedno, dwu i trzykondygnacjowe.
Smukłości dodaje ostro zakończona
wieżyczka w kształcie stożka lub
ostrosłupa z chorągiewką. Naj-
ozdobniej wykonywano część środ-
kową puszki, przeznaczonej na
przechowywanie wonności. Ścianki
boczne pokrywano ornamentem
rytym ażurowym, wycinanym i na-
kładanym, lub wypełniano je fili-
granem ułożonym w motywy geo-
metryczne i roślinne. Od dołu
puszkę otaczano czasem ażurową
galeryjką lub ozdobnie wycinany-
mi ząbkami z podwieszonymi ma-
leńkimi dzwoneczkami. W jednej
ze ścian znajdują się misternie wy-
konane, maleńkie drzwiczki, przypo-
minające obronną bramę wzmocnio-
ną skośnie ułożonymi listwami lub
wykonane z filigranu. Wrażenie
lekkości i smukłości dają chorą-
giewki umieszczone na narożnikach
puszki lub na szczycie daszka. Do
typu wieżyczkowego należy też za-
liczyć besaminki wykonane techni-
ką filigranu; te małe arcydzieła
cechuje niezwykła lekkość, ażuro-
wość, zdumiewająca precyzja w
oparciu o zdobnicze motywy żydow-
skie. Techniką filigranu wykony-
wano też kadzielniczki w typie
etrogu (owoc cytrusowy).
Z ucztą sederową wiążą się lich-
tarze sederowe trzy lub czterora-
mienne, a także talerze sederowe
służące do spożywania sześciu po-
traw symbolicznych, w 'związku z
czym na powierzchni ich wydzie-
lono sześć pól.
Święto Paschy trwało przez 9
dni, zaś święto Chanuki przez dni
osiem. Obchodzono je na pamiątkę
zwycięstwa Machabeuszów nad
Syryjczykami w II w.p.n.e. Zwią-
zany z nim był zwyczaj palenia
lampek chanukowych, począwszy
od jednego płomyka pierwszego
dnia aż do ośmiu w dniu zakończe-
nia święta. Lampki takie wykony-
wano z mosiądzu, srebra, porcela-
ny. Forma ich tradycyjna, długa
podstawa na nóżkach z ośmioma
otworami lub dzbanuszkami na
oliwę (czasem palono świeczki),
tylna ścianka była zawTsze naj-
ozdobniej potraktowana. Znane są
różne typy lampek, do naszych cza-
sów zachowały się jedynie metalo-
we, trybowane, lane, wrycinane i
tłoczone w cienkiej blasze oraz
piękne, przebogate, stojące na wy-
sokim poziomie artystycznym fili-
granowe i ażurowe.
Na ekspozycji w Starej Bożnicy
w Krakowie znajduje się lampka
chanukowa z XVIII w. wykonana
w Persji. Zbiorniczki na oliwę to
osiem małych lwów z otwarty n-
paszczami. Oprócz lampek używa-
no też świeczniki chanukowe, dzie-
wiąta profitka to szames czyli po-
mocnik.
W każdym pobożnym domu ży-
dowskim przy drzwiach wejścio-
wych znajdowała się Mezuza-
oprawka ina modlitwę. Rzeźbiono ją
w drzewie w kości słoniowej, wy-
konywano misternie w blasze, robio-
no też najprostsze, zwijając w tulej-
kę kawałek blachy pozostawiając
otworek na modlitwę, napisaną na
malutkiej rolce pergaminu. Teraz
robi się plastikowe Mezuzy, które
noszone są w kieszeni.
Osobne zagadnienie w judai-
stycznym rzemiośle artystycznym
zajmuje biżuteria kobieca i męska,
amulety, naszyjniki, a także na-
czółki, czepce kobiece czy ozdoby
na suknie; te ostatnie bogato de-
korowane haftem sztychowym, per-
łami, bajorkiem. Prace złotników
czy jubilerów żydowskich choć
anonimowe, były zawsze cenione za
swój wysoki poziom artystyczny i
techniczny. W tej chwili wyroby
78
znajdował się zawsze na ścianie
wschodniej. Dolna część ołtarza,
mieszcząca drzwi, zasłonięta była
kotarą zwaną parochet. Wykonywa-
no go z ozdobnej lub gładkiej tka-
niny, bywał haftowany lub tylko
lamowany. Eksponowany w Starej
Synagodze parochet to piękny
przykład wypukłego haftu z końca
XVII w.
Jad. Typowym okazem sztuki
cyzelerskiej Żydów jest, jad, — po
hebrajsku znaczy rączka. Przy
śpiewnym odczytywaniu ustępów
Tory służył on do wskazywania
wierszy. Wskaźniki te mają kształt
ręki z wysuniętym wskazującym
palcem. Były wykonywane z meta-
lu, -w srebrze, rzeźbiono je w kości
słoniowej i w drewnie, zachowując
zawsze tradycyjny kształt ręki
ludzkiej.
Megillat Ester to małych roz-
miarów rodał zawierający modlitwę
ku czci starotestamentowej boha-
terki Estery, przechowywany w
specjalnej puszce w formie walca
z rączką. Puszki te wykonywane
były przeważnie ze srebrnej blachy,
pokryte ornamentem roślinnym,
najczęściej wykonywano je tw fili-
granie — technice ulubionej przez
artystów żydowskich.
Wnętrza , świątyń żydowskich
oświetlały świeczniki zawieszone
pod sklepieniem, kinkiety z tarczą
odblaskową, podtrzymywane przez
dwa lwy, a także stojące na ołta-
rzu świeczniki, których liczba inie
była określona, tak jak w kościo-
łach katolickich. Typowym świecz-
nikiem bóżniczym jest menora.
Żyd w czasie modlitwy kładł na
głowę jarmułkę, zaś ramiona okry-
wał tałesem. Jest to długi, szeroki
biały szal, zawsze wełniany, z
czarnymi pasami i frędzlami na
końcach. Ozdobą tałesu jest atara,
szeroki pas przypominający stułę,
naszyty na tałes. Bywał on zawsze
bogato haftowany, nigdy jednak
inie stosowano drogich kamieni, pe-
reł czy korala do ozdoby.
Strój modlitewny kobiet nie ist-
niał, modlili się zawsze tylko męż-
czyźni. Kobieta żydowska dopiero
od 2. połowy XVI w. dopuszczona
została do udziału w modlitwie z
mężczyznami, jednakże do dziś ko-
biety w bożnicach zasiadają od-
dzielnie, w lożach i na balkonach.
Tefilin inaczej zwany kostką
modlitewną to istotnie kostka o
wysokości ok. 5 cm, wykonana
przeważnie ze skóry czasem ze
srebra, pokryta ornamentem roś-
linno-geometrycznym tłoczonym lub
rytym. W środku w kilku prze-
gródkach znajdowała się modlitwa
pisana na pergaminie.
Sobota była dniem wolnym od
pracy i poświęconym Bogu. Już w
piątek wieczór Żydzi na nadejście
Sabatu odmawiali modlitwę kidu-
szową za zmarłych i ofiarowywali
kubek wina — zw. kiduszowym.
Kubki te były srebrne lub metalo-
we, gładkie, puklowane, z rytym
ornamentem, szklane, rżnięte lub
malowane. Mniej ozdobne bywały
kubki szabasowe, a najokazalszy
był zawsze puchar ,,proroka Elia-
sza” używany na święto Paschy.
Do czynności obrzędowych w
szabes należało wąchanie wonnych
korzeni lub roztartych płatków
uschniętej róży; była to czynność
symboliczna. Te zasuszone wonnoś-
ci przechowywano w specjalnie do
tego przystosowanych i tradycją
uświęconych puszkach na wonności.
Po żydowsku nazywano je Bsu-
mim-Buchse, potocznie określa się
je kadzielniczkami lub besaminka-
mi. Niezwykle interesujące i ory-
ginalne są te puszki na wonności,
fascynują swoim niecodziennym
kształtem, urzekają formą małej
architektury, wielkością rozwiązań
kompozycyjnych, formalnych, de-
koracyjnych. Wśród znanych i za-
chowanych besaminek rozróżnić
można typ wieżyczkowy ze zbior-
niczkiem o formie kwadratowej
czy sześciobocznej wńeżyczki, lub
okrągłej baszty, na silnej masyw-
nej nóżce o okrągłej stopie, z
gruszkowatym nodusem. Bywają
jedno, dwu i trzykondygnacjowe.
Smukłości dodaje ostro zakończona
wieżyczka w kształcie stożka lub
ostrosłupa z chorągiewką. Naj-
ozdobniej wykonywano część środ-
kową puszki, przeznaczonej na
przechowywanie wonności. Ścianki
boczne pokrywano ornamentem
rytym ażurowym, wycinanym i na-
kładanym, lub wypełniano je fili-
granem ułożonym w motywy geo-
metryczne i roślinne. Od dołu
puszkę otaczano czasem ażurową
galeryjką lub ozdobnie wycinany-
mi ząbkami z podwieszonymi ma-
leńkimi dzwoneczkami. W jednej
ze ścian znajdują się misternie wy-
konane, maleńkie drzwiczki, przypo-
minające obronną bramę wzmocnio-
ną skośnie ułożonymi listwami lub
wykonane z filigranu. Wrażenie
lekkości i smukłości dają chorą-
giewki umieszczone na narożnikach
puszki lub na szczycie daszka. Do
typu wieżyczkowego należy też za-
liczyć besaminki wykonane techni-
ką filigranu; te małe arcydzieła
cechuje niezwykła lekkość, ażuro-
wość, zdumiewająca precyzja w
oparciu o zdobnicze motywy żydow-
skie. Techniką filigranu wykony-
wano też kadzielniczki w typie
etrogu (owoc cytrusowy).
Z ucztą sederową wiążą się lich-
tarze sederowe trzy lub czterora-
mienne, a także talerze sederowe
służące do spożywania sześciu po-
traw symbolicznych, w 'związku z
czym na powierzchni ich wydzie-
lono sześć pól.
Święto Paschy trwało przez 9
dni, zaś święto Chanuki przez dni
osiem. Obchodzono je na pamiątkę
zwycięstwa Machabeuszów nad
Syryjczykami w II w.p.n.e. Zwią-
zany z nim był zwyczaj palenia
lampek chanukowych, począwszy
od jednego płomyka pierwszego
dnia aż do ośmiu w dniu zakończe-
nia święta. Lampki takie wykony-
wano z mosiądzu, srebra, porcela-
ny. Forma ich tradycyjna, długa
podstawa na nóżkach z ośmioma
otworami lub dzbanuszkami na
oliwę (czasem palono świeczki),
tylna ścianka była zawTsze naj-
ozdobniej potraktowana. Znane są
różne typy lampek, do naszych cza-
sów zachowały się jedynie metalo-
we, trybowane, lane, wrycinane i
tłoczone w cienkiej blasze oraz
piękne, przebogate, stojące na wy-
sokim poziomie artystycznym fili-
granowe i ażurowe.
Na ekspozycji w Starej Bożnicy
w Krakowie znajduje się lampka
chanukowa z XVIII w. wykonana
w Persji. Zbiorniczki na oliwę to
osiem małych lwów z otwarty n-
paszczami. Oprócz lampek używa-
no też świeczniki chanukowe, dzie-
wiąta profitka to szames czyli po-
mocnik.
W każdym pobożnym domu ży-
dowskim przy drzwiach wejścio-
wych znajdowała się Mezuza-
oprawka ina modlitwę. Rzeźbiono ją
w drzewie w kości słoniowej, wy-
konywano misternie w blasze, robio-
no też najprostsze, zwijając w tulej-
kę kawałek blachy pozostawiając
otworek na modlitwę, napisaną na
malutkiej rolce pergaminu. Teraz
robi się plastikowe Mezuzy, które
noszone są w kieszeni.
Osobne zagadnienie w judai-
stycznym rzemiośle artystycznym
zajmuje biżuteria kobieca i męska,
amulety, naszyjniki, a także na-
czółki, czepce kobiece czy ozdoby
na suknie; te ostatnie bogato de-
korowane haftem sztychowym, per-
łami, bajorkiem. Prace złotników
czy jubilerów żydowskich choć
anonimowe, były zawsze cenione za
swój wysoki poziom artystyczny i
techniczny. W tej chwili wyroby
78