DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Balicka-Witakowska, Ewa: Miniatury piętnastowiecznego psałterza etiopskiego (studium ikonografiazne)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0103
MINIATURY PSAŁTERZA ETIOPSKIEGO Z XV W.
typu nie została jeszcze dokonana. Przypuszczalnie
jednak inspiracji do ich ilustrowania nie czerpano
z tekstu samego psałterza, lecz opierano się na narra-
cyjnych księgach biblijnych (Pięcioksięgu, Księgach
Królewskich i prorockich) 15. Drugi typ stanowiła tzw.
ilustracja „dosłowna” tekstu psalmów. Ze względu na
sposób, w jaki odnosiła się do ich treści, wyodręb-
niono kilka jej rodzajów („literalna”, „aluzyjna”, „ale-
goryczna”, „egzegetyczna”) 16. Elementy powstałego w
ten sposób systemu były konwencjonalnie wiązane
z konkretnym fragmentem tekstu, wykazując pod tym
względem dużą stałość.
Typ pierwszy był początkowo preferowany, ale
przestał istnieć w swej czystej formie tam, gdzie
wprowadzono do dekoracji inicjały figuralne. Te bo-
wiem odnosiły się zawsze jeśli nie do fragmentu psal-
mu, to przynajmniej do jego pierwszego wersetu. W
ciągu całego średniowiecza, w sztuce wschodniej i za-
chodniej, powstało wiele tak właśnie ilustrowanych
psałterzy, reprezentujących niejako typ pośredni mię-
dzy typem psałterza o ilustracji nie związanej z tek-
stem, a typem psałterza o ilustracji odnoszącej się
wprost do tekstu. Na tym tle wyjątkowe miejsce zaj-
mują psałterze z terenu Etiopii, w tym także i nasz
psałterz, które ze względu na specyfikę etiopskiego
pisma nie posiadającego majuskuły, nie używały w
ogóle inicjałów, i tym samym miały możność zacho-
wania cech pierwszego typu, bez jakichkolwiek wpły-
wów drugiego 17.
Wśród psałterzy, które możemy bardziej lub mniej
ściśle łączyć z typem ilustracji nie związanej z tek-
stem, ze względu na podział liturgiczny ich treści,
wyodrębniają się dwa rodzaje: te, gdzie całostronne
miniatury (lub ich cykle) umieszczane są przed pier-
wszymi psalmami poszczególnych części podziału li-
turgicznego psałterza, tworząc rodzaj obrazów tytu-
łowych, oraz te, które oprócz takich obrazów posia-
dają serię miniatur na początku księgi. Nasz psałterz
reprezentuje drugi >z wymienionych wyżej rodzajów,
posiada bowiem na początku cykl chrystologiczny, a
pozostałe miniatury jako obrazy tytułowe dzielą tekst
księgi.
Aby móc bliżej związać treść i formę psałterza
fond ethiopien 105 z jakąś grupą rękopisów, czy też
z poszczególnym dziełem, należy podjąć próbę skróto-
wego choćby prześledzenia całokształtu rozwoju psał-
terzy mu podobnych, i to zarówno na terenie sztuki
śródziemnomorskiej, jak i zachodnioeuropejskiej.
Najważniejszym przykładem bizantyjskiego psałte-
rza z typem ilustracji nie związanej z tekstem jest
Psałterz Paryski (Paryż, Bibliotheąue Nationale, cod.
II. 4. Chrzest Chrystusa. Miniatura w Psałterzu etiop-
skim. Paryż, Bibliotheąue Nationale, Fond Ethiop. 105
gr. 139). Powstał on w X w., najprawdopodobniej w
kręgach dworskich Konstantynopola. Ozdobiony jest
14 pełnostronicowymi miniaturami. Psałterz ten, choć
nie jest uważany za wierną ręplikę archetypu, stanowi
bez wątpienia jego najlepszą znaną kontynuację 18.
Z dziełem tym łączony jest szereg innych psałterzy,
choć nie udało się udowodnić, iż powstały one rów-
nież w kręgu dworskim. Należy do nich przede wszy-
stkim Psałterz Pantokratora (Waszyngton, Dumbarton
Oaks Collection, ccd. 3) i Psałterz Vatopedi (Athos
Vatcpedi Ccd. 761) 19. Psałterz Pantokratora wyko-
nany w Konstantynopolu około 1084 r. zawiera 2 ca-
łostronicowe miniatury przed tekstem psalmów, 11
półstronicowych, z czego 4 przed częściami podziału
liturgicznego. Ody wprowadzone są przez miniatury
zajmujące 3/4 strony. Oprócz tego znajduje się tam
10 tablic kanonów, ilustracje marginalne i inicjały
z dekoracją figuralną. Psałterz ten, mimo iż wykazuje
wiele cech zbieżnych z Psałterzem Paryskim nie jest,
15 K, WEITZMANN, Die byzantinische Buchmalerei des
9. und 10. Jahrhunderts, Berlin 1935, ś. 53—57; — tenże,
Die Illustration der Septuaginta, „Miinchener Jahrbuch der
Bildenden Kunst” III—IV, 1952—1953, s. 96—120; — tenże,
Studies In Classical and Byzantine Manuscript lllumination,
Chicago 1971, s. 235 nn.
16 Por. F. MUTHERICH, Die Stellung der Bilder in der
friihmittelalterlichen Psalterillustration [w:] Der Stuttgarter
Bilderpsalter. Bibl. fol. 23, Wurttembergische Landesbiblio-
thek Stuttgart, t. II Untersuchungen, Stuttgart 1968, s.
15^—222; — P. SKUBISZEWSKI, Malarstwo europejskie w
średniowieczu. I. Malarstwo karolińskie i przedromańskie,
Warszawa 1973, s. 29 nn.
17 Brak majuskuły cechuje również pismo syryjskie.
O psałterzach syryjskich por. A. BAUMSTARK, Fruh-
christlich-syrische Psalterillustration, „Oriens Christianus”
V, 1905, s. 295—331.
18 Wykazał to K. WEITZMANN, Der Pariser Psalter
Ms. Graec. 139 und die mittelbyzantinische Rennaissance,
„Jahrbuch fur Kunstwissenschaft” VI, 1929, s. 178—194; —
tenże, Aristocratic Psalter and Lectionary, „Records of
the Art Museum, Princeton University” XIX, 1960, s. 98—107;
— H. BUCHTHAL, The Miniatures of the Paris Psalter.
A Study in Middle Byzantine Painting, London 1938.
19 Oprócz nich, do ważniejszych psałterzy zaliczanych
do grupy Psałterza Paryskiego należą jeszcze: Psałterz
Synajski (Sinai, Cod. 38), którego wycięte karty znajdują
się w Bibliotece Publicznej w Leningradzie (cod. 269), Psał-
terz Basileiosa (Wenecja, Biblioteca Marciana, gr. 17).
93
typu nie została jeszcze dokonana. Przypuszczalnie
jednak inspiracji do ich ilustrowania nie czerpano
z tekstu samego psałterza, lecz opierano się na narra-
cyjnych księgach biblijnych (Pięcioksięgu, Księgach
Królewskich i prorockich) 15. Drugi typ stanowiła tzw.
ilustracja „dosłowna” tekstu psalmów. Ze względu na
sposób, w jaki odnosiła się do ich treści, wyodręb-
niono kilka jej rodzajów („literalna”, „aluzyjna”, „ale-
goryczna”, „egzegetyczna”) 16. Elementy powstałego w
ten sposób systemu były konwencjonalnie wiązane
z konkretnym fragmentem tekstu, wykazując pod tym
względem dużą stałość.
Typ pierwszy był początkowo preferowany, ale
przestał istnieć w swej czystej formie tam, gdzie
wprowadzono do dekoracji inicjały figuralne. Te bo-
wiem odnosiły się zawsze jeśli nie do fragmentu psal-
mu, to przynajmniej do jego pierwszego wersetu. W
ciągu całego średniowiecza, w sztuce wschodniej i za-
chodniej, powstało wiele tak właśnie ilustrowanych
psałterzy, reprezentujących niejako typ pośredni mię-
dzy typem psałterza o ilustracji nie związanej z tek-
stem, a typem psałterza o ilustracji odnoszącej się
wprost do tekstu. Na tym tle wyjątkowe miejsce zaj-
mują psałterze z terenu Etiopii, w tym także i nasz
psałterz, które ze względu na specyfikę etiopskiego
pisma nie posiadającego majuskuły, nie używały w
ogóle inicjałów, i tym samym miały możność zacho-
wania cech pierwszego typu, bez jakichkolwiek wpły-
wów drugiego 17.
Wśród psałterzy, które możemy bardziej lub mniej
ściśle łączyć z typem ilustracji nie związanej z tek-
stem, ze względu na podział liturgiczny ich treści,
wyodrębniają się dwa rodzaje: te, gdzie całostronne
miniatury (lub ich cykle) umieszczane są przed pier-
wszymi psalmami poszczególnych części podziału li-
turgicznego psałterza, tworząc rodzaj obrazów tytu-
łowych, oraz te, które oprócz takich obrazów posia-
dają serię miniatur na początku księgi. Nasz psałterz
reprezentuje drugi >z wymienionych wyżej rodzajów,
posiada bowiem na początku cykl chrystologiczny, a
pozostałe miniatury jako obrazy tytułowe dzielą tekst
księgi.
Aby móc bliżej związać treść i formę psałterza
fond ethiopien 105 z jakąś grupą rękopisów, czy też
z poszczególnym dziełem, należy podjąć próbę skróto-
wego choćby prześledzenia całokształtu rozwoju psał-
terzy mu podobnych, i to zarówno na terenie sztuki
śródziemnomorskiej, jak i zachodnioeuropejskiej.
Najważniejszym przykładem bizantyjskiego psałte-
rza z typem ilustracji nie związanej z tekstem jest
Psałterz Paryski (Paryż, Bibliotheąue Nationale, cod.
II. 4. Chrzest Chrystusa. Miniatura w Psałterzu etiop-
skim. Paryż, Bibliotheąue Nationale, Fond Ethiop. 105
gr. 139). Powstał on w X w., najprawdopodobniej w
kręgach dworskich Konstantynopola. Ozdobiony jest
14 pełnostronicowymi miniaturami. Psałterz ten, choć
nie jest uważany za wierną ręplikę archetypu, stanowi
bez wątpienia jego najlepszą znaną kontynuację 18.
Z dziełem tym łączony jest szereg innych psałterzy,
choć nie udało się udowodnić, iż powstały one rów-
nież w kręgu dworskim. Należy do nich przede wszy-
stkim Psałterz Pantokratora (Waszyngton, Dumbarton
Oaks Collection, ccd. 3) i Psałterz Vatopedi (Athos
Vatcpedi Ccd. 761) 19. Psałterz Pantokratora wyko-
nany w Konstantynopolu około 1084 r. zawiera 2 ca-
łostronicowe miniatury przed tekstem psalmów, 11
półstronicowych, z czego 4 przed częściami podziału
liturgicznego. Ody wprowadzone są przez miniatury
zajmujące 3/4 strony. Oprócz tego znajduje się tam
10 tablic kanonów, ilustracje marginalne i inicjały
z dekoracją figuralną. Psałterz ten, mimo iż wykazuje
wiele cech zbieżnych z Psałterzem Paryskim nie jest,
15 K, WEITZMANN, Die byzantinische Buchmalerei des
9. und 10. Jahrhunderts, Berlin 1935, ś. 53—57; — tenże,
Die Illustration der Septuaginta, „Miinchener Jahrbuch der
Bildenden Kunst” III—IV, 1952—1953, s. 96—120; — tenże,
Studies In Classical and Byzantine Manuscript lllumination,
Chicago 1971, s. 235 nn.
16 Por. F. MUTHERICH, Die Stellung der Bilder in der
friihmittelalterlichen Psalterillustration [w:] Der Stuttgarter
Bilderpsalter. Bibl. fol. 23, Wurttembergische Landesbiblio-
thek Stuttgart, t. II Untersuchungen, Stuttgart 1968, s.
15^—222; — P. SKUBISZEWSKI, Malarstwo europejskie w
średniowieczu. I. Malarstwo karolińskie i przedromańskie,
Warszawa 1973, s. 29 nn.
17 Brak majuskuły cechuje również pismo syryjskie.
O psałterzach syryjskich por. A. BAUMSTARK, Fruh-
christlich-syrische Psalterillustration, „Oriens Christianus”
V, 1905, s. 295—331.
18 Wykazał to K. WEITZMANN, Der Pariser Psalter
Ms. Graec. 139 und die mittelbyzantinische Rennaissance,
„Jahrbuch fur Kunstwissenschaft” VI, 1929, s. 178—194; —
tenże, Aristocratic Psalter and Lectionary, „Records of
the Art Museum, Princeton University” XIX, 1960, s. 98—107;
— H. BUCHTHAL, The Miniatures of the Paris Psalter.
A Study in Middle Byzantine Painting, London 1938.
19 Oprócz nich, do ważniejszych psałterzy zaliczanych
do grupy Psałterza Paryskiego należą jeszcze: Psałterz
Synajski (Sinai, Cod. 38), którego wycięte karty znajdują
się w Bibliotece Publicznej w Leningradzie (cod. 269), Psał-
terz Basileiosa (Wenecja, Biblioteca Marciana, gr. 17).
93