DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Balicka-Witakowska, Ewa: Miniatury piętnastowiecznego psałterza etiopskiego (studium ikonografiazne)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0104
EWA BALICKA
II. 5. Cud w Kanie Galilejskiej. Miniatura w Psałterzu
etiopskim. Paryż, Bibliotheąue Nationale, Fond
Ethiop. 105
jak niegdyś sądzono, jego kopią. Wydaje się, że bar-
dziej niż tamten bliski jest archetypowi. Drugi —
Psałterz Vatopedi, wykonany być może w Anatolii
około 1088 r., posiada m. in. 8 pełnostronicowych
miniatur.
Spośród psałterzy powstałych w kręgu sztuki ka-
rolińskiej, ze względu na interesujący nas sposób
ilustracji nie obrazującej treści utworu wprost, wy-
różniają się dwa dzieła wykonane w St. Gallen w
X w. — Psałterz Folcharda (St. Gallen, Stifsbiblio-
thek cod. 23) i Złoty Psałterz (St. Gallen, Stifsbiblio-
thek cod. 22). Pierwszy z nich, oprócz miniatur z ży-
cia Dawida, zawiera całostronicowe ujęcia świętych,
drugi zaś, 13 całostronicowych kompozycji obrazują-
cych dzieje twórcy psalmów20.
Ten sam typ ilustracji psałterzowej odnajdujemy
w szeregu dzieł angielskich z XI, XII, XIII w., dla
Których pierwowzorem był najprawdopodobniej Psał-
terz Aethelstana (Londyn, British Museum, Cotton Ms.
Galba A. XVIII) powfsltały na początku X w. w kręgu
sztuki franko-saksońskiej, a uzupełniony w Winche-
ster, z 4 lub 5 całostronicowymi miniaturami, przed-
stawiającymi sceny z życia Jezusa. Styl i bizantyj-
ska ikonografia miniatur pozwalają przypuszczać, że
jego modelu należy szukać w kręgu sztuki śródziem-
nomorskiej może w VI w.21. Późniejsze psałterze an-
gielskie, nawiązujące do Psałterza Aethelstana, wyka-
zują także pewne wpływy sztuki bizantyjskiej22.
Poza Anglią, w ciągu X—XIII w. pojawiają się
psałterze z całostronicowymi miniaturami, nie zwią-
zanymi z tekstem. Są to jednak dzieła pojedyncze nie
wykazujące żadnej linii rozwojowej i powstające w
bardzo różnych kręgach artystycznych23.
W związku z pojawiającą się z końcem XII w.
tendencją do coraz bogatszego dekorowania psałterzy,
przejawiającą się w powiększaniu cykli miniatur
umieszczanych przed psalmami i liczby obrazów ty-
tułowych przed częściami podziału, oraz w wzboga-
caniu ich tematyki (sceny z życia Marii, męczenni-
ków, świętych), można stwierdzić postępującą rozbie-
żność między tekstem a jego ilustracją.
Od XIV w. psałterz począł tracić swe znaczenie
jako jedna z najważniejszych ksiąg liturgicznych i je-
go miejsce zajmował stopniowo brewiarz24. W deko-
racji psałterzy obserwuje się nawrót do motywów or-
namentalnych, pełnostronicowe miniatury są coraz
rzadsze. Jak się wydaje, dłużej utrzymał się nie in-
teresujący nas tutaj typ ilustracji „dosłownej”.
Z dokonanego wyżej przeglądu psałterzy z ilu-
stracją nie odnoszącą się wprost do tekstu wynika
wyraźnie, że psałterza etiopskiego fond ethiopien 105
nie można łączyć bezpośrednio ani z żadną zarysowu-
jącą się wśród opisywanych dzieł grupą, ani też
z żadnym pojedynczym dziełem. Wydaje się on cał-
kowicie odosobniony na tle tej wielkiej tradycji śród-
20 Por. A. MERTON, Die Bućhmalerei In St. Gallen vom
neuten bis zum elften Jahrhundert, Leipzig M29, s. 33 nn,
38 nn, 55, 57, 58 nn.
21 J. ALEXANDER, C. KAUFFMANN, The Utrecht
Psalter and its Copies [w:] English Illuminated Manuscripts
700—1500, Bruxelles 1973, s. 21.
22 Zaliczyć do nich należy przede wszystkim Psałterz
z Winchester (Londyn, British Museum, Cotton Ms. Tibe-
rius, C. VI) ok. 1041—<66 r., Psałterz z St. Albans (Hildes-
heim, St. Godehard) ok. 1119—29 r., Psałterz z Shaftesbury
(Londyn, British Museum, Landsdowne Ms. 383) ok. 1130—
—50 r., Psałterz z Gloucester (Monachium, Bayerische Staats-
bibliothek, Clm. 835), psałterz (Londyn, British Museum,
Royal Ms. I.D.X.), psałterz (Londyn, British Museum, Arun-
del Ms. 157) wykonane przed 1222 r. Z grupą tą o pewnej
linii rozwojowej wykazuje związki szereg psałterzy z XII,
XIII i XIV w. m.in. Psałterz Henryka z Blois (Londyn,
British Museum, Cotton, Ms. Nero C. IV) ok. 1140—60 r.,
psałterz (Cambridge, St. Johns College, Ms. D. 6) ok. 1215 r.,
Psałterz Oscott (Londyn, British Museum, Add. Ms. 50000)
ok. 1370 r.
23 Jako przykłady można tu wymienić z X w. Psałterz
Egberta (Cividale, Museo Archeologico Nazionale, Cod.
Sacri 6), z końca X w. irlandzki Psałterz z Southampton
(Cambridge, St. Johns College, Ms. C. 9), z XI w. niemiecki
Psałterz z Passawy (Monachium, Bayerische Staatsbibliothek,
Clm. 11020), z XII w. francuski Psałterz Biblii Hardinga
(Dijon, Bibliotheąue Municipale, Ms. 14), czy powstały w
Jerozolimie Psałterz królowej Melisendy (Londyn, British
Museum, Egerton Ms. 1139).
24 Zjawisko to nie miało miejsca w Etiopii, gdzie psał-
terz był i jest po dziś dzień najważniejszą księgą litur-
giczną.
94
II. 5. Cud w Kanie Galilejskiej. Miniatura w Psałterzu
etiopskim. Paryż, Bibliotheąue Nationale, Fond
Ethiop. 105
jak niegdyś sądzono, jego kopią. Wydaje się, że bar-
dziej niż tamten bliski jest archetypowi. Drugi —
Psałterz Vatopedi, wykonany być może w Anatolii
około 1088 r., posiada m. in. 8 pełnostronicowych
miniatur.
Spośród psałterzy powstałych w kręgu sztuki ka-
rolińskiej, ze względu na interesujący nas sposób
ilustracji nie obrazującej treści utworu wprost, wy-
różniają się dwa dzieła wykonane w St. Gallen w
X w. — Psałterz Folcharda (St. Gallen, Stifsbiblio-
thek cod. 23) i Złoty Psałterz (St. Gallen, Stifsbiblio-
thek cod. 22). Pierwszy z nich, oprócz miniatur z ży-
cia Dawida, zawiera całostronicowe ujęcia świętych,
drugi zaś, 13 całostronicowych kompozycji obrazują-
cych dzieje twórcy psalmów20.
Ten sam typ ilustracji psałterzowej odnajdujemy
w szeregu dzieł angielskich z XI, XII, XIII w., dla
Których pierwowzorem był najprawdopodobniej Psał-
terz Aethelstana (Londyn, British Museum, Cotton Ms.
Galba A. XVIII) powfsltały na początku X w. w kręgu
sztuki franko-saksońskiej, a uzupełniony w Winche-
ster, z 4 lub 5 całostronicowymi miniaturami, przed-
stawiającymi sceny z życia Jezusa. Styl i bizantyj-
ska ikonografia miniatur pozwalają przypuszczać, że
jego modelu należy szukać w kręgu sztuki śródziem-
nomorskiej może w VI w.21. Późniejsze psałterze an-
gielskie, nawiązujące do Psałterza Aethelstana, wyka-
zują także pewne wpływy sztuki bizantyjskiej22.
Poza Anglią, w ciągu X—XIII w. pojawiają się
psałterze z całostronicowymi miniaturami, nie zwią-
zanymi z tekstem. Są to jednak dzieła pojedyncze nie
wykazujące żadnej linii rozwojowej i powstające w
bardzo różnych kręgach artystycznych23.
W związku z pojawiającą się z końcem XII w.
tendencją do coraz bogatszego dekorowania psałterzy,
przejawiającą się w powiększaniu cykli miniatur
umieszczanych przed psalmami i liczby obrazów ty-
tułowych przed częściami podziału, oraz w wzboga-
caniu ich tematyki (sceny z życia Marii, męczenni-
ków, świętych), można stwierdzić postępującą rozbie-
żność między tekstem a jego ilustracją.
Od XIV w. psałterz począł tracić swe znaczenie
jako jedna z najważniejszych ksiąg liturgicznych i je-
go miejsce zajmował stopniowo brewiarz24. W deko-
racji psałterzy obserwuje się nawrót do motywów or-
namentalnych, pełnostronicowe miniatury są coraz
rzadsze. Jak się wydaje, dłużej utrzymał się nie in-
teresujący nas tutaj typ ilustracji „dosłownej”.
Z dokonanego wyżej przeglądu psałterzy z ilu-
stracją nie odnoszącą się wprost do tekstu wynika
wyraźnie, że psałterza etiopskiego fond ethiopien 105
nie można łączyć bezpośrednio ani z żadną zarysowu-
jącą się wśród opisywanych dzieł grupą, ani też
z żadnym pojedynczym dziełem. Wydaje się on cał-
kowicie odosobniony na tle tej wielkiej tradycji śród-
20 Por. A. MERTON, Die Bućhmalerei In St. Gallen vom
neuten bis zum elften Jahrhundert, Leipzig M29, s. 33 nn,
38 nn, 55, 57, 58 nn.
21 J. ALEXANDER, C. KAUFFMANN, The Utrecht
Psalter and its Copies [w:] English Illuminated Manuscripts
700—1500, Bruxelles 1973, s. 21.
22 Zaliczyć do nich należy przede wszystkim Psałterz
z Winchester (Londyn, British Museum, Cotton Ms. Tibe-
rius, C. VI) ok. 1041—<66 r., Psałterz z St. Albans (Hildes-
heim, St. Godehard) ok. 1119—29 r., Psałterz z Shaftesbury
(Londyn, British Museum, Landsdowne Ms. 383) ok. 1130—
—50 r., Psałterz z Gloucester (Monachium, Bayerische Staats-
bibliothek, Clm. 835), psałterz (Londyn, British Museum,
Royal Ms. I.D.X.), psałterz (Londyn, British Museum, Arun-
del Ms. 157) wykonane przed 1222 r. Z grupą tą o pewnej
linii rozwojowej wykazuje związki szereg psałterzy z XII,
XIII i XIV w. m.in. Psałterz Henryka z Blois (Londyn,
British Museum, Cotton, Ms. Nero C. IV) ok. 1140—60 r.,
psałterz (Cambridge, St. Johns College, Ms. D. 6) ok. 1215 r.,
Psałterz Oscott (Londyn, British Museum, Add. Ms. 50000)
ok. 1370 r.
23 Jako przykłady można tu wymienić z X w. Psałterz
Egberta (Cividale, Museo Archeologico Nazionale, Cod.
Sacri 6), z końca X w. irlandzki Psałterz z Southampton
(Cambridge, St. Johns College, Ms. C. 9), z XI w. niemiecki
Psałterz z Passawy (Monachium, Bayerische Staatsbibliothek,
Clm. 11020), z XII w. francuski Psałterz Biblii Hardinga
(Dijon, Bibliotheąue Municipale, Ms. 14), czy powstały w
Jerozolimie Psałterz królowej Melisendy (Londyn, British
Museum, Egerton Ms. 1139).
24 Zjawisko to nie miało miejsca w Etiopii, gdzie psał-
terz był i jest po dziś dzień najważniejszą księgą litur-
giczną.
94