DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Balicka-Witakowska, Ewa: Miniatury piętnastowiecznego psałterza etiopskiego (studium ikonografiazne)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0105
MINIATURY PSAŁTERZA ETIOPSKIEGO Z XV W.
ziemnomorskiej i zachodnioeuropejskiej, jaką tworzą,
mimo zachodzących różnic, wymienione psałterze
średniowieczne. Odrębność jego wiąże się m. in. z sy-
gnalizowanym już brakiem majuskuły w piśmie etiop-
skim, z czego wypływał brak dekoracji inicjałowej.
Nie występuje więc w nich, z punktu widzenia „do-
słowności” ilustracji inicjałowej, połączenie dwóch
rodzajów redakcji psałterzowej: „dosłownej” i nie
związanej z tekstem. Natomiast psałterze bizantyjskie
i europejskie reprezentowały, jak się wydaje, w wię-
kszości wypadków połączenie obydwu tych typów.
Trudno jest między nimi przeprowadzić wyraźną gra-
nicę i stwierdzić, który z nich w poszczególnych wy-
padkach miał przelwagę. Zaciemnia to dodatkowo sy-
tuację, utrudniając wyodrębnienie tych psałterzy, któ-
re byłyby najbliższe ściśle pojmowanemu typowi ilu-
stracji nie związanej z tekstem, a tym samym bliższe
psałterzom etiopskim.
W obrębie psałterzy z całostronicowymi miniatu-
rami tylko pewna grupa psałterzy angielskich wyka-
zuje dość jasno uchwytną linię rozwojową. Zarówno
najwcześniejszy z nich — Psałterz Aethelstana, jak
i następne, wykazują źwiązki z kręgiem sztuki śród-
ziemnomorskiej. Tak więc cały ten zespół psałterzy
sprowadza nas na teren znacznie bliższy Etiopii —
do Bizancjum. Jednakże nawet tutaj, w grupie Psał-
terza Paryskiego trudno odnaleźć taki przykład, któ-
ry można by było bliżej związać z psałterzami etiop-
skimi. Nie jest wykluczone, że wynika to z niewiel-
kiej liczby zachowanych zabytków a także z faktu,
że najwcześniejszy z nich — Psałterz Paryski pocho-
dzi dopiero z X w. i reprezentuje pod wieloma wzglę-
dami wariant odrębny, powstały w kręgu dworskim.
Ani dla niego, ani dla innych psałterzy z tej grupy,
archetyp nie został odnaleziony czy odtworzony. Po-
dobną sytuację mamy w Etiopii. Choć psałterz nasz
pochodzi z XV w., jest jednym z najwcześniejszych
znanych iluminowanych psałterzy etiopskich. Jest je-
dnak dość późny, nawet w porównaniu z innymi ko-
deksami etiopskimi l(naj wcześniejszy, jak wspomniano
pochodzi z X lub XI w.).
Należy jednak zauważyć, że niektóre z psałterzy
europejskich wykazują pewne analogie z naszym
psałterzem etiopskim pod Względem sposobu wkom-
ponowania miniatur w tekst, a mianowicie te, gdzie
serię miniatur umieszczano przed psalmami, a w ich
ramach szczególnie takie, gdzie seria ta zawierała cykl
chrystologiczny.
Jednakże program dekoracyjny naszego psałterza
jako całość odbiega od systemu stosowanego po-
wszechnie w ilustracji psałterzy z całostronicowymi
miniaturami. Szukając genezy takiego programu na-
leży przyjrzeć się jego. elementom składowym. Księgę
rozpoczyna liczący 14 lub 17 miniatur cykl chrystolo-
giczny (jeśli przyjimiemy, że 3 miniatury uległy zni-
szczeniu), spotykany w sztuce wschodniej i zachod-
niej już od XI w. Jeslt to cykl niemały, a jeśli uzna-
my za słuszne przypuszczenie, że pozostawione białe
karty miały być miejscem dla kolejnych przedsta-
wień, trzeba stwierdzić, że zaplanowany on został bar-
dzo bogato. Jednak tego typu cykle znajdujemy nie
tylko w psałterzach, ale także w ewangeliarzach i lek-
cjonarzach, które i w Etiopii występowały z bogatym
programem ilustracyjnym.
Psalmy, zgodnie z najbardziej powszechną regułą
wprowadza wyobrażenie Dawida —- muzyka. Nato-
miast ich podział jest dość nietypowy (są dzielone
II. 6. Cud w Kanie Galilejskiej. Miniatura w Psałterzu
etiopskim. Paryż, Bibliotheąue Nationale, Fond
Ethiop. 105
co 10 z wyjątkiem ostatnich 30), a miniatury, które je
przerywają nie zawsze dają się powiązać z tekstem.
Taki brak związku, jak się wydaje, rzadko występo-
wał w psałterzach z innych kręgów artystycznych.
Psalmy od XI do LXXI dzieli kolejno 7 par apostołów
i ewangelistów, dalej następuje dwóch świętych ryce-
rzy —- Jerzy i Teodor, znów para mnichów egipskich,
wyobrażenie przypuszczalnego fundatora rękopisu
i para archimandrytów koptyjskich. Gdyby grupy
świętych w parach dzieliły cały tekst psalmów, moż-
na by to uznać za pewną koncepcję dekoracyjną, za-
czerpniętą może z dekoracji lekcjonarza, bądź z księ-
gi z żywotami świętych. Uderza jednak tutaj przerwa-
nie tego ciągu wyobrażeniami konnych rycerzy i fun-
datora. O ile trudno wytłumaczyć wprowadzenie
przedstawienia św. Jerzego, o tyle umiejscowienie mi-
niatury św. Teodora przed psalmem XCI, a fundato-
ra pomiędzy psalmami CXI—CXII, daje się wyjaśnić
powiązaniem z treścią następujących po nich fragmen-
tów tekstu25. Dalsza część psałterza jest ilustrowana
w powiązaniu z tekstem. Modlitwy Mojżesza wpro-
wadza scena nadania Mojżeszowi praw przez Jahwe,
25 Por. wyżej.
95
ziemnomorskiej i zachodnioeuropejskiej, jaką tworzą,
mimo zachodzących różnic, wymienione psałterze
średniowieczne. Odrębność jego wiąże się m. in. z sy-
gnalizowanym już brakiem majuskuły w piśmie etiop-
skim, z czego wypływał brak dekoracji inicjałowej.
Nie występuje więc w nich, z punktu widzenia „do-
słowności” ilustracji inicjałowej, połączenie dwóch
rodzajów redakcji psałterzowej: „dosłownej” i nie
związanej z tekstem. Natomiast psałterze bizantyjskie
i europejskie reprezentowały, jak się wydaje, w wię-
kszości wypadków połączenie obydwu tych typów.
Trudno jest między nimi przeprowadzić wyraźną gra-
nicę i stwierdzić, który z nich w poszczególnych wy-
padkach miał przelwagę. Zaciemnia to dodatkowo sy-
tuację, utrudniając wyodrębnienie tych psałterzy, któ-
re byłyby najbliższe ściśle pojmowanemu typowi ilu-
stracji nie związanej z tekstem, a tym samym bliższe
psałterzom etiopskim.
W obrębie psałterzy z całostronicowymi miniatu-
rami tylko pewna grupa psałterzy angielskich wyka-
zuje dość jasno uchwytną linię rozwojową. Zarówno
najwcześniejszy z nich — Psałterz Aethelstana, jak
i następne, wykazują źwiązki z kręgiem sztuki śród-
ziemnomorskiej. Tak więc cały ten zespół psałterzy
sprowadza nas na teren znacznie bliższy Etiopii —
do Bizancjum. Jednakże nawet tutaj, w grupie Psał-
terza Paryskiego trudno odnaleźć taki przykład, któ-
ry można by było bliżej związać z psałterzami etiop-
skimi. Nie jest wykluczone, że wynika to z niewiel-
kiej liczby zachowanych zabytków a także z faktu,
że najwcześniejszy z nich — Psałterz Paryski pocho-
dzi dopiero z X w. i reprezentuje pod wieloma wzglę-
dami wariant odrębny, powstały w kręgu dworskim.
Ani dla niego, ani dla innych psałterzy z tej grupy,
archetyp nie został odnaleziony czy odtworzony. Po-
dobną sytuację mamy w Etiopii. Choć psałterz nasz
pochodzi z XV w., jest jednym z najwcześniejszych
znanych iluminowanych psałterzy etiopskich. Jest je-
dnak dość późny, nawet w porównaniu z innymi ko-
deksami etiopskimi l(naj wcześniejszy, jak wspomniano
pochodzi z X lub XI w.).
Należy jednak zauważyć, że niektóre z psałterzy
europejskich wykazują pewne analogie z naszym
psałterzem etiopskim pod Względem sposobu wkom-
ponowania miniatur w tekst, a mianowicie te, gdzie
serię miniatur umieszczano przed psalmami, a w ich
ramach szczególnie takie, gdzie seria ta zawierała cykl
chrystologiczny.
Jednakże program dekoracyjny naszego psałterza
jako całość odbiega od systemu stosowanego po-
wszechnie w ilustracji psałterzy z całostronicowymi
miniaturami. Szukając genezy takiego programu na-
leży przyjrzeć się jego. elementom składowym. Księgę
rozpoczyna liczący 14 lub 17 miniatur cykl chrystolo-
giczny (jeśli przyjimiemy, że 3 miniatury uległy zni-
szczeniu), spotykany w sztuce wschodniej i zachod-
niej już od XI w. Jeslt to cykl niemały, a jeśli uzna-
my za słuszne przypuszczenie, że pozostawione białe
karty miały być miejscem dla kolejnych przedsta-
wień, trzeba stwierdzić, że zaplanowany on został bar-
dzo bogato. Jednak tego typu cykle znajdujemy nie
tylko w psałterzach, ale także w ewangeliarzach i lek-
cjonarzach, które i w Etiopii występowały z bogatym
programem ilustracyjnym.
Psalmy, zgodnie z najbardziej powszechną regułą
wprowadza wyobrażenie Dawida —- muzyka. Nato-
miast ich podział jest dość nietypowy (są dzielone
II. 6. Cud w Kanie Galilejskiej. Miniatura w Psałterzu
etiopskim. Paryż, Bibliotheąue Nationale, Fond
Ethiop. 105
co 10 z wyjątkiem ostatnich 30), a miniatury, które je
przerywają nie zawsze dają się powiązać z tekstem.
Taki brak związku, jak się wydaje, rzadko występo-
wał w psałterzach z innych kręgów artystycznych.
Psalmy od XI do LXXI dzieli kolejno 7 par apostołów
i ewangelistów, dalej następuje dwóch świętych ryce-
rzy —- Jerzy i Teodor, znów para mnichów egipskich,
wyobrażenie przypuszczalnego fundatora rękopisu
i para archimandrytów koptyjskich. Gdyby grupy
świętych w parach dzieliły cały tekst psalmów, moż-
na by to uznać za pewną koncepcję dekoracyjną, za-
czerpniętą może z dekoracji lekcjonarza, bądź z księ-
gi z żywotami świętych. Uderza jednak tutaj przerwa-
nie tego ciągu wyobrażeniami konnych rycerzy i fun-
datora. O ile trudno wytłumaczyć wprowadzenie
przedstawienia św. Jerzego, o tyle umiejscowienie mi-
niatury św. Teodora przed psalmem XCI, a fundato-
ra pomiędzy psalmami CXI—CXII, daje się wyjaśnić
powiązaniem z treścią następujących po nich fragmen-
tów tekstu25. Dalsza część psałterza jest ilustrowana
w powiązaniu z tekstem. Modlitwy Mojżesza wpro-
wadza scena nadania Mojżeszowi praw przez Jahwe,
25 Por. wyżej.
95