DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Pałamarz, Piotr: Krucyfiks w kościele św. Barbary w Krakowie: przyczynek do dziejów małopolskiej rzeźby gotyckiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48041#0148
PIOTR PAŁAMARZ
II. 3. Krucyfiks w kościele św. Barbary w Krakowie,
fragment. (Fot. P. Pencakowski)
U. 4. Krucyfiks w kościele św. Barbary w
Krakowie, fragment. (Fot. P. Pencakowski)
Z problemem dziejów analizowanego przedstawie-
nia nierozerwalnie wiąże się częściowa zmiana jego
pierwotnej formy, która wynika z porównania aktu-
alnego stanu rzeźby z jej kształtem reprodukowanym
przez Dutkiewicza (il. 1, 2). Ciało Chrystusa przybite
jest do krzyża typu crux immissa (capitata), z rękami
nieznacznie uniesionymi ponad głowę21. Aktualnie
palce obydwu dłoni są wyraźnie skurczone, a wypły-
wająca z ran krew tworzy dekoracyjny układ leprom
stanowiących reminiscencję krucyfiksów mistycznych
(ii. 3). Natomiast w reprodukowanej przez Dutkiewi-
cza rzeźbie schematycznie ujęte palce są wyraźnie
wyprostowane, a ponadto przy dłoni lewej widoczny
jest brak dwóch palców. Niezigodność ta jest konse-
kwencją przeprowadzonych w r. 1929 zabiegów kon-
serwatorskich, w wyniku których pierwotny zapewne
układ wyprostowanych palców dłoni zastąpiony został
obecnie występującym. Z powyższymi zmianami, któ-
rych rezultaty mają istotne znaczenie przy analizie
stylistycznej, wiązać należy również wspomniane już
ornamentalne formy leprom na rękach i w partii
stóp oraz ponowne pozłocenie perizonium 22.
Ponieważ wykazano powyżej, że omawiany krucy-
fiks ustawiony był pierwotnie pośrodku kościoła, na-
leży zastanowić się jaka była wówczas jego funkcja.
Od czasów karolińskich zaczyna występować w poło-
wie długości kościoła ołtarz pod wezwaniem Św.
Krzyża, z wysokim krzyżem stojącym, związanym
ideowo z miejscem eucharystycznej ofiary23. Krzyż
ołtarzowy, podkreślający przyczynowy związek mię-
dzy ofiarą eucharystyczną a ofiarą na krzyżu, usta-
wiany był początkowo obok ołtarza, nad lub za nim,
a od początku w. XI na ołtarzu w taki sposób, aby
dla wszystkich wiernych, uczestniczących w misterium
mszalnym, mógł być widoczny24. Z przykładem usta-
wienia krzyża na specjalnej podbudowie obok ołtarza
spotykamy się w zwróconym do wiernych wielkim
ołtarzu w bazylice św. Piotra w Rzymie, wymienionym
w żywotach Leona III i Leona IV25. Około r. 630
Dagobert ufundował w St. Denis wielki krzyż ze zło-
ta, który umieszczony został za ołtarzem26. Podobnie
21 Przyjmuje się powszechnie na podstawie tekstu Ewan-
gelii św. Mateusza (27, 37), że Chrystus ukrzyżowany został
na krzyżu nazywanym cruz immissa lub capitata. Por.
Encyclopaedia of Religion and Ethics, IV, New York 1911,
s. 324; ■— K. KUNSTLE, Ikonographie der christlichen Kunst,
I, Freiburg i.Br. 1923, s. 446; — G. RICCIOTTI, Życie Jezusa
Chrystusa, Warszawa 1953, s. 640; — L. REAU, Iconographie
de fart chretien, II, Paris 1957, s. 482; — J. SAUER,
Christliche Kreuzesformen [w:] Lezikon jur Theologie und
Kirche, VI, Freiburg i.Br. 1961, szp. 606—697.
22 Prace rzeźbiarskie wykonał Franciszek Maćkowski,
natomiast perizonium pozłocił Leon Wiadrowski. Wiado-
mość tę zawdzięczam p. Antoniefnu Baranowi, który w la-
t?ch 1928—29 był uczniem F. Maćkowskiego. Nadmienić na-
leży również, że omawiana rzeźba uległa częściowemu znisz-
czeniu podczas pożaru ołtarza głównego w r. 1950, w wy-
niku którego w znacznym stopniu uszkodzone zostały znaj-
dujące się w nim obrazy. Wówczas zapewne nastąpiły
pęknięcia drewna, wyraźnie widoczne przy bliskim ogląda-
niu rzeźby. Por. APM rkps, 1012-III, s. 232—234; — APM
rkps, 1531, s. 145.
23 S. BENKER, Kreuzaltar [w:] Lezikon -jur Theologie
und Kirche, VI, Freiburg i.Br. 1961, szp. 617—618.
24 J. BRAUN, Liturgisches Handlezikon, Regensburg
1922, s. 15—16; — tenże, Das christliche Altargerat in
seinem Sein und in seiner Entwicklung, Mtinchen 1932,
s. 467—474; — J. WIERUSZ-KOWALSKI, Liturgika, Warsza-
wa 1956, s. 110; — P. SCZANIECKI, Liturgia mszalna Sta-
nisława Hozjusza w ,,Confessio fidei catholicae Christiana”,
„Studia Warmińskie” VII, 1970, s. 166—167.
25 BRAUN, Das christliche..., o.c., s. 467.
26 Ibidem, s. 467; — BENKER, o.c., szp. 617.
138
II. 3. Krucyfiks w kościele św. Barbary w Krakowie,
fragment. (Fot. P. Pencakowski)
U. 4. Krucyfiks w kościele św. Barbary w
Krakowie, fragment. (Fot. P. Pencakowski)
Z problemem dziejów analizowanego przedstawie-
nia nierozerwalnie wiąże się częściowa zmiana jego
pierwotnej formy, która wynika z porównania aktu-
alnego stanu rzeźby z jej kształtem reprodukowanym
przez Dutkiewicza (il. 1, 2). Ciało Chrystusa przybite
jest do krzyża typu crux immissa (capitata), z rękami
nieznacznie uniesionymi ponad głowę21. Aktualnie
palce obydwu dłoni są wyraźnie skurczone, a wypły-
wająca z ran krew tworzy dekoracyjny układ leprom
stanowiących reminiscencję krucyfiksów mistycznych
(ii. 3). Natomiast w reprodukowanej przez Dutkiewi-
cza rzeźbie schematycznie ujęte palce są wyraźnie
wyprostowane, a ponadto przy dłoni lewej widoczny
jest brak dwóch palców. Niezigodność ta jest konse-
kwencją przeprowadzonych w r. 1929 zabiegów kon-
serwatorskich, w wyniku których pierwotny zapewne
układ wyprostowanych palców dłoni zastąpiony został
obecnie występującym. Z powyższymi zmianami, któ-
rych rezultaty mają istotne znaczenie przy analizie
stylistycznej, wiązać należy również wspomniane już
ornamentalne formy leprom na rękach i w partii
stóp oraz ponowne pozłocenie perizonium 22.
Ponieważ wykazano powyżej, że omawiany krucy-
fiks ustawiony był pierwotnie pośrodku kościoła, na-
leży zastanowić się jaka była wówczas jego funkcja.
Od czasów karolińskich zaczyna występować w poło-
wie długości kościoła ołtarz pod wezwaniem Św.
Krzyża, z wysokim krzyżem stojącym, związanym
ideowo z miejscem eucharystycznej ofiary23. Krzyż
ołtarzowy, podkreślający przyczynowy związek mię-
dzy ofiarą eucharystyczną a ofiarą na krzyżu, usta-
wiany był początkowo obok ołtarza, nad lub za nim,
a od początku w. XI na ołtarzu w taki sposób, aby
dla wszystkich wiernych, uczestniczących w misterium
mszalnym, mógł być widoczny24. Z przykładem usta-
wienia krzyża na specjalnej podbudowie obok ołtarza
spotykamy się w zwróconym do wiernych wielkim
ołtarzu w bazylice św. Piotra w Rzymie, wymienionym
w żywotach Leona III i Leona IV25. Około r. 630
Dagobert ufundował w St. Denis wielki krzyż ze zło-
ta, który umieszczony został za ołtarzem26. Podobnie
21 Przyjmuje się powszechnie na podstawie tekstu Ewan-
gelii św. Mateusza (27, 37), że Chrystus ukrzyżowany został
na krzyżu nazywanym cruz immissa lub capitata. Por.
Encyclopaedia of Religion and Ethics, IV, New York 1911,
s. 324; ■— K. KUNSTLE, Ikonographie der christlichen Kunst,
I, Freiburg i.Br. 1923, s. 446; — G. RICCIOTTI, Życie Jezusa
Chrystusa, Warszawa 1953, s. 640; — L. REAU, Iconographie
de fart chretien, II, Paris 1957, s. 482; — J. SAUER,
Christliche Kreuzesformen [w:] Lezikon jur Theologie und
Kirche, VI, Freiburg i.Br. 1961, szp. 606—697.
22 Prace rzeźbiarskie wykonał Franciszek Maćkowski,
natomiast perizonium pozłocił Leon Wiadrowski. Wiado-
mość tę zawdzięczam p. Antoniefnu Baranowi, który w la-
t?ch 1928—29 był uczniem F. Maćkowskiego. Nadmienić na-
leży również, że omawiana rzeźba uległa częściowemu znisz-
czeniu podczas pożaru ołtarza głównego w r. 1950, w wy-
niku którego w znacznym stopniu uszkodzone zostały znaj-
dujące się w nim obrazy. Wówczas zapewne nastąpiły
pęknięcia drewna, wyraźnie widoczne przy bliskim ogląda-
niu rzeźby. Por. APM rkps, 1012-III, s. 232—234; — APM
rkps, 1531, s. 145.
23 S. BENKER, Kreuzaltar [w:] Lezikon -jur Theologie
und Kirche, VI, Freiburg i.Br. 1961, szp. 617—618.
24 J. BRAUN, Liturgisches Handlezikon, Regensburg
1922, s. 15—16; — tenże, Das christliche Altargerat in
seinem Sein und in seiner Entwicklung, Mtinchen 1932,
s. 467—474; — J. WIERUSZ-KOWALSKI, Liturgika, Warsza-
wa 1956, s. 110; — P. SCZANIECKI, Liturgia mszalna Sta-
nisława Hozjusza w ,,Confessio fidei catholicae Christiana”,
„Studia Warmińskie” VII, 1970, s. 166—167.
25 BRAUN, Das christliche..., o.c., s. 467.
26 Ibidem, s. 467; — BENKER, o.c., szp. 617.
138