Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (37.1975)

JERZY KOWALCZYK


II. 18. Polichromia w kościele pocysterskim w Krzeszowie, 1733—35,
mai. J. W. Neunhertz. (Fot. W. Górski)

datę wykonania fresków nawy głównej kościoła je-
zuickiego w Świętej Lipce (1723), dzieło to wysuwa
się na czoło wśród najstarszych znanych i zachowa-
nych przykładów recepcji sztuki Pozza w polskim
późnobarokowym malarstwie ściennym.
Freski kościoła jezuickiego w Chojnicach na Po-
morzu wykonał Franciszek Haeflich z pomocnikiem
Hoffbuttem w 1742 r. (il. 17) 38. Już przed wieloma
laty ks. Bolesław Makowski wskazał na rzymski pier-
wowzór z S. Ignazio dla personifikacji czterech części
świata występujących przy kompozycji z apoteozą św.
Ignacego w drugim przęśle sklepienia nawy głów-
nej 39. Kompozycja freskowa wzorowTana na kolistej
kopule Pozza znajduje się w pierwszym przy tęczy
przęśle nawy głównej. W pendentywach zostali nama-
lowani Ojcowie Kościoła siedzący na obłokach 40. Po-
nieważ przęsło nie jest idealnie kwadratowe, ale nie-
co wydłużone, prostokątne, a kopuła okrągła, malarz
wyrównał optycznie różnicę w długości boków przęsła
przez odpowiednie namalowanie wolut, które łączą
dolny gzyms kopuły z prostymi bokami przęsła. Lecz
nie to jest najważniejsze. Bardziej istotny jest fakt,
że Haeflich przedstawił schemat okrągłej kopuły
Pozza di sotto in su nie w perspektywie ukośnej, ale
prostopadłej (por. il. 16). Rezygnując z najbardziej
efektownego i zarazem skomplikowanego ujęcia pers-
pektywicznego, uczynił to malarz chyba z obawy

przed zbyt trudnym dla siebie zadaniem, przekracza-
jącym jego możliwości. A przecież, skoro kopułka zo-
stała usytuowana w pierwszym przęśle nawy, świetnie
można było wykorzystać właśnie perspektywę ukośną.
,,Wyprostowanie” widoku kopuły było niewątpliwie
zaprzepaszczeniem istotnych zdobyczy sztuki Pozza.
Kompozycja kolumnowo-arkadowa o rytmie alterna-
cyjnym została dosyć wiernie powtórzona za Pozzem,
jedynie odmiennie potraktował Haefflich czaszę ko-
puły, gdzie zamiast kasetonów wypełnił pola między
gurtami ornamentem regencyjnym. O czysto dekora-
cyjnym ujęciu wnętrza kopułowej świątyni symboli-
zującej Kościół świadczy fakt, że oświetlenie tego
wnętrza nie jest kierunkowe, a kolumny i arkady
cieniowane zawsze z tej samej strony, niezależnie od
ich usytuowania. Mimo tego oczywistego błędu z
punktu widzenia malarstwa iluzjonistycznego, nama-
lowana kopuła odznacza się plastycznością i głębią
perspektywiczną.
Wzór kolistej kopuły Pozza najkonsekwentniej
wykorzystał dosyć nieoczekiwanie malarz działający
już u schyłku późnego baroku i rokoka — Stanisław
Stroiński w kościele Dominikanów w Tarnopolu w
1777 r. (il. 21, 22). Dzieło to już dawno wzbudziło żywe
zainteresowanie jednego z pierwszych badaczy sztuki
baroku w Polsce, Franciszka Kleina, który sądził, że
iluzjonistyczna kopuła w Tarnopolu jest dziełem wy-
jątkowym a twórca jej, Stanisław Stroiński, może

38 Z. PRÓSZYŃSKA, Haeflich Franciszek Ksawery [w:]
Słownik artystów polskich, o.c., s. v. Uprzejmie dziękuję
mgr Prószyńskiej za zwrócenie uwagi na fresk w Choj-
nicach, a mgr Bolesławowi Bielawskiemu oraz Dyrekcji
Muzeum w Chojnicach za pomoc w uzyskaniu fotografii
dzieła.

39 B. MAKOWSKI, Sztuka na Pomorzu, jej dzieje

i zabytki, Toruń 1932, s. 178. Ibidem, s. 227 informacje
źródłowe o Haeflichu, malarzu chojnickim.

40 Freski w kościele pojezuickim zostały w czasie
ostatniej wojny przez Niemców zabielone, a po wojnie
stopniowo odkryte, najpierw sama kopuła, a następnie (po
1965 r.) również postacie Doktorów w pendentywach (wg
informacji mgr B. Bielawskiego).

346