DOI article:
Białostocki, Jan: Kryzys pojęcia stylu
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0013
KRYZYS POJĘCIA STYLU
nam, iż mogą one również porozumienie zaciemniać,
jeśli (to samo słowo oznacza kilka typów stylu, lub
jes.t w różny sposób rozumiane8. W praktyce popula-
ryzatorskiej historycy sztuki wyrzekają się obecnie
coraz częściej tych tradycyjnych kategorii. Zainaugu-
rował ten zwyczaj Gombrich w swej Story of Art.
Także w dużo od tej książki obszerniejszej Sztuce
cenniejszej niż złoto pojęcia stylów historycznych wy-
stępują w stopniu stłumionym, a nie ma ich w naz-
wach artykułujących materię historyczną.
Kryzys pojęcia .stylu kieruje uwagę na jego wie-
loznaczność i na historyczną genealogię poszczegól-
nych nazw stylowych, niewspółmiernych wobec sie-
bie wzajemnie i pochodzących — jak to wykazał
Gombrich — z podstawowego przeciwstawienia po-
między normą i anty-normą, pomiędzy klasycznością
i różnymi rodzajami antyklasyczności czy nieklasycz-
ności. W potocznie przez historyków sztuki używa-
nym pojęciu stylu tkwią przynajmniej trzy odcienie
znaczenia, nakładające się na siebie i wzajemnie wa-
runkujące, a wynikające z historycznej genealogii na-
warstwiających się znaczeń. Na pojęcie stylu składa-
ją się bowidm:
1. Styl rozumiany jako norma poprawności lub do-
skonałości,
2. Styl rozumiany jako wyraz, lub symptom,
3. Styl rozumiany jako znak lub modus.
Normatywna teoria stylu datuje się od czasów sta-
rożytnych i wywodzi się z teorii literatury. Ekspre-
syjna teoria stylu ukształtowała się w XVIII i XIX
w.; wywodzi się z filozofii Oświecenia i Romantyz-
mu. Teoria stylu jako znaku, czyli teoria modalna
wywodzi się ze starożytnej retoryki i wiąże z huma-
nistyczną teorią sztuki.
Styl w pierwszym rozumieniu jest normą zapew-
niającą doskonałość artystyczną, jest modelem czy
wzorem poprawności. Styl w trzecim rozumieniu jest
zmienną formą wyrazu zależną od przekazywanej tre-
ści, zapewnia doskonałość informacyjną, zgodność tre-
ści i wyrazu9. Sposób ustosunkowania się artysty do
stylu jako normy i jako modusu może być oceniany.
Dzieło jest bardziej lub mniej stylowe, lepiej lub
gorzej realizuje normę; lepiej lub gorzej wyraża treści
przez swój charakter i formy. Jak długo w sztukach
odróżniano — za wzorem literatury — dobry styl od
8 H. LttTZELER, Kunsterfahrung und Kunstwissenschaft.
Systematische und entwicklungsgeschichtliche Darstellung
und Dokumentatian des Umgangs mit der Bildenden Kunst,
I—II, Freiburg—Munchen 1975.
9 J. BIAŁOSTOCKI, Styl i modus w sztukach plastycz-
nych [w:] o.c., s. 79—92.
10 J. W. von GOETHE, Die einfache Nachahmung der
Natur, Manier, Stil, 1789, [cyt. w:] F. PIEL, Der historische
Stilbegriff und die Geschichtlichkeit der Kunst [w:] Kunst-
geschichte und Kunsttheorie im 19. Jahrhundert (Probleme
der Kunstwissenschaft, I), Berlin 1963, s. 18—37.
11 G. SEMPER, Der Stil, 1860 [w:] Kleine Schriften, Ber-
lin—Stuttgart 1884, s. 267 n. — Por. E. CASTLE, Zur Ent-
stylu gorszego, niepoprawnego czy zepsutego, tak dłu-
go istotny dla zrozumienia pojęcia stylu był jego
aspekt normatywny. W rozprawie Goethego z 1789
zatytułowanej Zwykłe naśładowanie natury, maniera,
styl, styl stanowił najwyższy szczebel przetworzenia
w sztuce materii pochodzącej z obserwacji rzeczywi-
stości; w zwykłym naśladowaniu natury tkwił ele-
ment nietwórczej wierności wobec modela, zaś w
„manierze” element jałowego automatyzmu środków
artystycznych. „Uważamy za właściwe” — pisał
Goethe 1— „zachować słowo «styl» w najwyższym po-
szanowaniu, ażeby zarezerwować sobie wyraz na
określenie najwyższego szczebla, jaki sztuka kiedy-
kolwiek osiągnęła, lub osiągnąć może” 10 11.
Także dla skądinąd tak wszechstronnie analizują-
cego materialne, ideowe i historyczne uwarunkowa-
nia ludzkich wytworów artystycznych Sempera, „styl”
zachował wyraźnie element wartościujący: „wyrazu
styl używa się na określenie pewnego szczebla dosko-
nałości dzieł sztuki” — pisał Gottfrled Semper w r.
1860 n. O tym, jak silnie odczuwano moment wartości
tkwiący w określeniu styl, świadczą typowe dla 2.
połowy XIX w. utyskiwania na bezstylowość architek-
tury i wytworów przemysłu, „poszukiwanie nowego
stylu epoki”; wreszcie programowe obranie hasła De
Stijl przez grupę holenderskich konstruktywistów w
początku XX w.
Na gruncie refleksji estetycznej i historycznej nad
sztuką normatywne znaczenie terminu wystąpiło u
Crocego, a pod jego wpływem u Schlossera w jego
rozprawie odróżniającej styl i język artystyczny, a
także historię tak rozumianego stylu i tak rozumiane-
go języka 12. W ostatnim okresie normatywny charak-
ter zawarty w kategorii stylu ujawnił się w reprezen-
towanej przez anglosaskich badaczy koncepcji manie-
ryzmu jako stylu urzeczywistniającego ideał estetycz-
ny „maniera”. Zgodnie z takim odczytaniem manie-
ryzmu tylko dzieła odznaczające się wysokim kunsz-
tem, wykonane manieroso winny być uznane za przy-
należne do stylu manierystyczcnego 13. Koncepcja ta,
skądinąd pociągająca, opiera się na wyraźnie norma-
tywnym pojmowaniu stylu „maniera”, a więc odmien-
nym od dzisiejszego potocznego rozumienia innych
stylów. Zarówno gotyckie, jak barokowe dzieła mo-
gą przecież wykazywać niski poziom wykonania, mo-
wicklungsgeschichte des Wortbegriffes Stil, „Germanisch-
-Romanische Monatsschrifit” VI, 1914, s. 153—'160; — E. STOCK-
MEYER, Gottfried Sempers Kunsttheorie (Dysert.), Zurich
1939, IS. 27; — PIEL, o.c., s. 29.
12 J. von SCHLOSSER, Stilgeschichte und Sprach-
geschichte der bildenden Kunst. Ein Ruckblick [w:]
Sitzungsberichte der Bayrischen Akademie der Wissen-
schaften: Philosophisch-historische Abteilung [Miinchen] 1935,
I, s. 1 nn.
13 C. H. SMYTH, Mannerism and Maniera, Locust Valley,
N. Y. 1962; — J. SHEARMAN, Mannerism, Harmondsworth
1967.
5
nam, iż mogą one również porozumienie zaciemniać,
jeśli (to samo słowo oznacza kilka typów stylu, lub
jes.t w różny sposób rozumiane8. W praktyce popula-
ryzatorskiej historycy sztuki wyrzekają się obecnie
coraz częściej tych tradycyjnych kategorii. Zainaugu-
rował ten zwyczaj Gombrich w swej Story of Art.
Także w dużo od tej książki obszerniejszej Sztuce
cenniejszej niż złoto pojęcia stylów historycznych wy-
stępują w stopniu stłumionym, a nie ma ich w naz-
wach artykułujących materię historyczną.
Kryzys pojęcia .stylu kieruje uwagę na jego wie-
loznaczność i na historyczną genealogię poszczegól-
nych nazw stylowych, niewspółmiernych wobec sie-
bie wzajemnie i pochodzących — jak to wykazał
Gombrich — z podstawowego przeciwstawienia po-
między normą i anty-normą, pomiędzy klasycznością
i różnymi rodzajami antyklasyczności czy nieklasycz-
ności. W potocznie przez historyków sztuki używa-
nym pojęciu stylu tkwią przynajmniej trzy odcienie
znaczenia, nakładające się na siebie i wzajemnie wa-
runkujące, a wynikające z historycznej genealogii na-
warstwiających się znaczeń. Na pojęcie stylu składa-
ją się bowidm:
1. Styl rozumiany jako norma poprawności lub do-
skonałości,
2. Styl rozumiany jako wyraz, lub symptom,
3. Styl rozumiany jako znak lub modus.
Normatywna teoria stylu datuje się od czasów sta-
rożytnych i wywodzi się z teorii literatury. Ekspre-
syjna teoria stylu ukształtowała się w XVIII i XIX
w.; wywodzi się z filozofii Oświecenia i Romantyz-
mu. Teoria stylu jako znaku, czyli teoria modalna
wywodzi się ze starożytnej retoryki i wiąże z huma-
nistyczną teorią sztuki.
Styl w pierwszym rozumieniu jest normą zapew-
niającą doskonałość artystyczną, jest modelem czy
wzorem poprawności. Styl w trzecim rozumieniu jest
zmienną formą wyrazu zależną od przekazywanej tre-
ści, zapewnia doskonałość informacyjną, zgodność tre-
ści i wyrazu9. Sposób ustosunkowania się artysty do
stylu jako normy i jako modusu może być oceniany.
Dzieło jest bardziej lub mniej stylowe, lepiej lub
gorzej realizuje normę; lepiej lub gorzej wyraża treści
przez swój charakter i formy. Jak długo w sztukach
odróżniano — za wzorem literatury — dobry styl od
8 H. LttTZELER, Kunsterfahrung und Kunstwissenschaft.
Systematische und entwicklungsgeschichtliche Darstellung
und Dokumentatian des Umgangs mit der Bildenden Kunst,
I—II, Freiburg—Munchen 1975.
9 J. BIAŁOSTOCKI, Styl i modus w sztukach plastycz-
nych [w:] o.c., s. 79—92.
10 J. W. von GOETHE, Die einfache Nachahmung der
Natur, Manier, Stil, 1789, [cyt. w:] F. PIEL, Der historische
Stilbegriff und die Geschichtlichkeit der Kunst [w:] Kunst-
geschichte und Kunsttheorie im 19. Jahrhundert (Probleme
der Kunstwissenschaft, I), Berlin 1963, s. 18—37.
11 G. SEMPER, Der Stil, 1860 [w:] Kleine Schriften, Ber-
lin—Stuttgart 1884, s. 267 n. — Por. E. CASTLE, Zur Ent-
stylu gorszego, niepoprawnego czy zepsutego, tak dłu-
go istotny dla zrozumienia pojęcia stylu był jego
aspekt normatywny. W rozprawie Goethego z 1789
zatytułowanej Zwykłe naśładowanie natury, maniera,
styl, styl stanowił najwyższy szczebel przetworzenia
w sztuce materii pochodzącej z obserwacji rzeczywi-
stości; w zwykłym naśladowaniu natury tkwił ele-
ment nietwórczej wierności wobec modela, zaś w
„manierze” element jałowego automatyzmu środków
artystycznych. „Uważamy za właściwe” — pisał
Goethe 1— „zachować słowo «styl» w najwyższym po-
szanowaniu, ażeby zarezerwować sobie wyraz na
określenie najwyższego szczebla, jaki sztuka kiedy-
kolwiek osiągnęła, lub osiągnąć może” 10 11.
Także dla skądinąd tak wszechstronnie analizują-
cego materialne, ideowe i historyczne uwarunkowa-
nia ludzkich wytworów artystycznych Sempera, „styl”
zachował wyraźnie element wartościujący: „wyrazu
styl używa się na określenie pewnego szczebla dosko-
nałości dzieł sztuki” — pisał Gottfrled Semper w r.
1860 n. O tym, jak silnie odczuwano moment wartości
tkwiący w określeniu styl, świadczą typowe dla 2.
połowy XIX w. utyskiwania na bezstylowość architek-
tury i wytworów przemysłu, „poszukiwanie nowego
stylu epoki”; wreszcie programowe obranie hasła De
Stijl przez grupę holenderskich konstruktywistów w
początku XX w.
Na gruncie refleksji estetycznej i historycznej nad
sztuką normatywne znaczenie terminu wystąpiło u
Crocego, a pod jego wpływem u Schlossera w jego
rozprawie odróżniającej styl i język artystyczny, a
także historię tak rozumianego stylu i tak rozumiane-
go języka 12. W ostatnim okresie normatywny charak-
ter zawarty w kategorii stylu ujawnił się w reprezen-
towanej przez anglosaskich badaczy koncepcji manie-
ryzmu jako stylu urzeczywistniającego ideał estetycz-
ny „maniera”. Zgodnie z takim odczytaniem manie-
ryzmu tylko dzieła odznaczające się wysokim kunsz-
tem, wykonane manieroso winny być uznane za przy-
należne do stylu manierystyczcnego 13. Koncepcja ta,
skądinąd pociągająca, opiera się na wyraźnie norma-
tywnym pojmowaniu stylu „maniera”, a więc odmien-
nym od dzisiejszego potocznego rozumienia innych
stylów. Zarówno gotyckie, jak barokowe dzieła mo-
gą przecież wykazywać niski poziom wykonania, mo-
wicklungsgeschichte des Wortbegriffes Stil, „Germanisch-
-Romanische Monatsschrifit” VI, 1914, s. 153—'160; — E. STOCK-
MEYER, Gottfried Sempers Kunsttheorie (Dysert.), Zurich
1939, IS. 27; — PIEL, o.c., s. 29.
12 J. von SCHLOSSER, Stilgeschichte und Sprach-
geschichte der bildenden Kunst. Ein Ruckblick [w:]
Sitzungsberichte der Bayrischen Akademie der Wissen-
schaften: Philosophisch-historische Abteilung [Miinchen] 1935,
I, s. 1 nn.
13 C. H. SMYTH, Mannerism and Maniera, Locust Valley,
N. Y. 1962; — J. SHEARMAN, Mannerism, Harmondsworth
1967.
5