Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (37.1975)

MUZEA — WYSTAWY

■także bardzo interesujące, a mało znane widzom stu-
dia akwarelowe do tego obrazu, jak np. Ulica Solec
w Warszawie, 1870—71 (kat. rys. 75) czy Widok z nad
brzegów Wisły (kat. rys. 73) oraz bliskie im te-
matycznie inne rysunki warszawskie. Znalazły się tu
widoki staromiejskich uliczek Warszawy — akwa-
rele i gwasze z Muzeum Narodowego w Warszawie,
a także zgłoszona ze zbiorów prywatnych, uważana
za zaginioną Ulica Karowa, 1870—72 (wkładka do
kat.). Ten zespół prac Gierymskiego' powstały w
związku z jego corocznymi od 1870 r. pobytami w
Warszawie, antycypował nowatorsko program „Wę-
drowca” i lansowaną przez redakcję pisma realistycz-
ną tematykę 25 26.
Modlitwa Żydów... prezentowała na wystawie je-
dnocześnie szczególnie ważny w twórczości Gierym-
skiego kierunek poszukiwań formalnych: bardzo kon-
sekwentnie rozwijane zainteresowanie światłem i ko-
lorem. Te tak charakterystyczne dla niego doświad-
czenia formalne można zwłaszcza bardzo wyraźnie
prześledzić w grupie nokturnów pejzażowych, a także
w szeregu różnotematowych kompozycji figuralnych
(również wspomnieniowo-powstańczych), rozgrywanych
przez niego w pejzażu. Do grupy tej należały na wy-
stawie wymienione już dwie wersje Obozu Cyganów,
1867/1868 (kat. mai. 9 i 10) wraz ze studiami rysunko-
wymi, Scena powstańcza w nocy, 1866—67 (kat. mai.
3), Powstańcy przed dworkiem w nocy, ok. 1872 (kat.
mai. 51), Patrol powstańców przy ognisku, 1872 (kat.
mai. 52), kilka akwarel o temacie powstańczym jak
np. Wymarsz powstańców ze wsi w 1863 r., 1867/1868
(kat. rys. 23) oraz z typowo batalistyczno-wojskowych:
Zwiady kozaków kubańskich, 1868/1869 i(kat. mai. 23)
— wreszcie koronująca ten nurt poszukiwań artysty
— dojrzała malarsko Noc, 1872/1873.
W pokazanym na wystawie zespole nokturnów
Gierymskiego brakowało niestety Rewizji nocnej, 1872
— obrazu nie odnalezionego, a znanego w Polsce tyl-
ko z czarnobiałej reprodukcj i starej dziewiętnasto-
wiecznej fotografii ze zbiorów Antoniego Sygietyń-
skiego. Brak tego obrazu zubożył jednocześnie bardzo
znacznie grupę zgromadzonych i eksponowanych kom-
pozycji powstańczych Maksa Gierymskiego, a także
osłabił możliwość wskazania rodowodu pewnych za-
interesowań malarskich.
Obrazy związane z tematem powstania listopado-
wego, a przede wszystkim powstania styczniowego
zajmowały — jak wiadomo — zupełnie szczególne
miejsce w twórczości Gierymskiego, uczestnika dzia-
łań powstańczych. Jego realistyczna, przeciwstawna
grottgerowskiej, wizja wydarzeń, kreuje go na „mala-
rza powstania”. Jednocześnie wspólność postaw emo-
cjonalnych obydwóch młodo zmarłych artystów, była
dla Maksymiliana Gierymskiego powodem jego wcze-
snych zachwytów dla kartonów Grottgera i ulegania
ich artystycznym sugestiom. W tym zakresie wystawa
mimo braku kilku obrazów25 dostarczyła interesują-
cych materiałów.
Z ważnej grupy obrazów powstańczych Gierym-
skiego udało się ściągnąć na wystawę zespół kilku-
nastu pozycji, nie w pełni jednak prezentujący ten
krąg zainteresowań i osiągnięć artysty. Poza wspo-
mnianą Rewizją... zabrakło także Alarmu w obozie
25 Prace te reprodukowałam oraz omawiałam problem
w artykule: Dwa nieznane obrazy Maksymiliana Gierym-
skiego, o.c„ s. 188—191 i 194.
26 Poza cytowaną Rewizją nocną brakowało najbardziej


U. 15. Ulica Kamienne Schodki w Warszawie, 1870—
—72, akw. i gwasz tekt. Warszawa, Muzeum Narodo-
we. (Fot. W. Wolny)

powstańczym, 1872/1873, kompozycji równie dojrzałej
jak znakomity Patrol powstańczy i(kat. mai. 56). Wy-
stawiono natomiast mało znany Pochód ułanów pol-
skich w 1830 r., ok. 1869 (kat. mai. 25), nie znaną Sce-
nę powstańczą, ok. 1869—70 ze zbiorów prywatnych
(wkładka do kat.), nie znany na ogół, wspomniany
już obraz Powstańcy z 1863 r., ok. 1868 (kat. mai. 13),
a także inne wymienione wyżej kompozycje o podo-
bnej tematyce, jak Adiutant sztabowy z 1830 r., i Po-
wstaniec z 1863 r. — czy niektóre z nokturnów. Pod-
sumowaniem i kluczowym zamknięciem tego ciągu
ekspozycji stał się oczywiście Patrol powstańczy, je-
dno z zachowanych arcydzieł malarskich Gierymskie-
go. Dla pokazania tej problematyki, szczególnie pomo-
cny okazał się suplement fotograficzny ekspozycji,
dając szansę przypomnienia tak ważnych obrazów
jak: Patrol polski w 1830 r., 1869, Rewizja..., Alarm...

'Wieczornicy ukraińskiej, 1869; — por. też przyp. 13 i 21
oraz tamże poz. bibliograf. — Wieczornicą ukraińską po-
kazano jednak na wystawie w miedziorytniczej odbitce
Henryka Redlicha z 1872 r. stanowiącej ówczesną premię
dla członków Zachęty.

267