DOI article:
Łapiński, Adam: "Wystawienie zwłok św. Wojciecha" w drzwiach gnieźnieńskich: próba określenia roli sceny w programie ikonograficznym zabytku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0111
„WYSTAWIENIE ZWŁOK SW. WOJCIECHA" W DRZWIACH GNIEŹNIEŃSKICH
U. 4. Pomost grobowy u Indian Crow w Ameryce Północnej.
(Repr. wg Bureau of American Ethnology, Bulletin 88, tabl. 81)
jąc się do widza następnych kilku pokoleń w spra-
wach częściowo nadal podobnie aktualnych jak w
chwili układania ich tekstu plastycznego. Były to
sprawy ekspansji i misji pruskiej stojącej aż po
sprowadzenie krzyżaków pod znakiem tradycji gnieź-
nieńsko-wielkopolskiej, upostaciowanej w patronacie
św. Wojciecha. Były to także bardziej powszechne
zamierzenia ideologiczne haseł krucjatowych w służ-
bie polityki papieskiej.33 Ikonografia prawego skrzy-
dła Drzwi po prostu precyzowała kierunek natarcia,
„wojny sprawiedliwej”, czyli krucjaty na Prusy.
Można więc sądzić, że podkreślając okrucieństwo i
prymitywizm pruskiego zwyczaju, autor Drzwi
Gnieźnieńskich w ten sposób chciał oddziaływać na
umacnianie solidarności narodowej wobec wrogiego
sąsiada. Taka byłaby więc pierwsza, związana z eks-
pansywnością Polski wczesnofeudalnej, funkcja sce-
ny XV w programie Drzwi — swoiście propagando-
wa funkcja ideo-polityczna.
Drugim frontem walki kościelnej z pogaństwem
był front wewnętrzny. Większość uczonych przyjmu-
je obecnie, że chrystianizacja Polski była przedsię-
wzięciem trudnym, długotrwałym i w efektach nie-
równomiernym, a w pierwszych wiekach skierowa-
nym głównie przeciw zorganizowanym formom kultu
pogańskiego. W istocie rzeczy — powołajmy się raz
jeszcze na spostrzeżenia Gieysztora — wiek X i XI
dopiero otworzył przenikanie nowej ideologii poza
górę feudalną i zainaugurował walkę Kościoła z tra-
dycyjną mentalnością ludową. Trwała ona odtąd wie-
le wieków. Jeśli ślady zorganizowanego na wyższym
poziomie kultu zanikały w Polsce zapewne w XII
wieku, to miejsce kultów niższych, składania ofiar,
biesiad i tańców utrzymywały się stuleciami. Olbrzy-
mia co do znaczenia społecznego i rozległości zasto-
sowań dziedzina magii opierała się zwycięsko prawie
aż do naszych dni w kulturze codziennej chłopa pol-
skiego. 36 37 Istotnie, na 1. połowę XII w. przypada lik-
widacja pogańskich ośrodków kultowych na Slęży i
Łyścu na Kielecczyźnie38. Najuporczywiej pogaństwo
utrzymywało się w tych dziedzinach, które wymy-
kały się kontroli Kościoła. Kultura ludowa, konser-
watywna, bo nastawiona na powielanie wzorów, bro-
niąca się przed innowacją przechowywała troskliwie
dawne obyczaje, postawy i wyobrażenia. Słusznie
chyba więc przypuszcza Jan Tyszkiewicz, że jedyna
36 GIEYSZTOR, O.C., s. 19.
37 a. GIEYSZTOR, Ideowe wartości kultury polskiej
w wieku X—XI. Przyjęcie chrześcijaństwa. „Kwart. Hist.”
LXVII, 1960, s. 936.
38 w. DZIEWULSKI, Postępy chrystianizacji i proces
likwidacji pogaństwa w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław —
— Warszawa... 1964, s. 164—166; — J. GĄSSOWSKI, Ośro-
dek kultu pogańskiego na Łysej Górze [w:] Religia pogań-
ska Słowian, Kielce 1968, s. 59.
101
U. 4. Pomost grobowy u Indian Crow w Ameryce Północnej.
(Repr. wg Bureau of American Ethnology, Bulletin 88, tabl. 81)
jąc się do widza następnych kilku pokoleń w spra-
wach częściowo nadal podobnie aktualnych jak w
chwili układania ich tekstu plastycznego. Były to
sprawy ekspansji i misji pruskiej stojącej aż po
sprowadzenie krzyżaków pod znakiem tradycji gnieź-
nieńsko-wielkopolskiej, upostaciowanej w patronacie
św. Wojciecha. Były to także bardziej powszechne
zamierzenia ideologiczne haseł krucjatowych w służ-
bie polityki papieskiej.33 Ikonografia prawego skrzy-
dła Drzwi po prostu precyzowała kierunek natarcia,
„wojny sprawiedliwej”, czyli krucjaty na Prusy.
Można więc sądzić, że podkreślając okrucieństwo i
prymitywizm pruskiego zwyczaju, autor Drzwi
Gnieźnieńskich w ten sposób chciał oddziaływać na
umacnianie solidarności narodowej wobec wrogiego
sąsiada. Taka byłaby więc pierwsza, związana z eks-
pansywnością Polski wczesnofeudalnej, funkcja sce-
ny XV w programie Drzwi — swoiście propagando-
wa funkcja ideo-polityczna.
Drugim frontem walki kościelnej z pogaństwem
był front wewnętrzny. Większość uczonych przyjmu-
je obecnie, że chrystianizacja Polski była przedsię-
wzięciem trudnym, długotrwałym i w efektach nie-
równomiernym, a w pierwszych wiekach skierowa-
nym głównie przeciw zorganizowanym formom kultu
pogańskiego. W istocie rzeczy — powołajmy się raz
jeszcze na spostrzeżenia Gieysztora — wiek X i XI
dopiero otworzył przenikanie nowej ideologii poza
górę feudalną i zainaugurował walkę Kościoła z tra-
dycyjną mentalnością ludową. Trwała ona odtąd wie-
le wieków. Jeśli ślady zorganizowanego na wyższym
poziomie kultu zanikały w Polsce zapewne w XII
wieku, to miejsce kultów niższych, składania ofiar,
biesiad i tańców utrzymywały się stuleciami. Olbrzy-
mia co do znaczenia społecznego i rozległości zasto-
sowań dziedzina magii opierała się zwycięsko prawie
aż do naszych dni w kulturze codziennej chłopa pol-
skiego. 36 37 Istotnie, na 1. połowę XII w. przypada lik-
widacja pogańskich ośrodków kultowych na Slęży i
Łyścu na Kielecczyźnie38. Najuporczywiej pogaństwo
utrzymywało się w tych dziedzinach, które wymy-
kały się kontroli Kościoła. Kultura ludowa, konser-
watywna, bo nastawiona na powielanie wzorów, bro-
niąca się przed innowacją przechowywała troskliwie
dawne obyczaje, postawy i wyobrażenia. Słusznie
chyba więc przypuszcza Jan Tyszkiewicz, że jedyna
36 GIEYSZTOR, O.C., s. 19.
37 a. GIEYSZTOR, Ideowe wartości kultury polskiej
w wieku X—XI. Przyjęcie chrześcijaństwa. „Kwart. Hist.”
LXVII, 1960, s. 936.
38 w. DZIEWULSKI, Postępy chrystianizacji i proces
likwidacji pogaństwa w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław —
— Warszawa... 1964, s. 164—166; — J. GĄSSOWSKI, Ośro-
dek kultu pogańskiego na Łysej Górze [w:] Religia pogań-
ska Słowian, Kielce 1968, s. 59.
101