DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Ratkowska, Paulina: Sokrates i Platon: uwagi o ikonografii tematu Magister cum discipulo w sztuce XII-XIII w.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0113
PAULINA RATKOWSKA
SOKRATES I PLATON
UWAGI O IKONOGRAFII TEMATU MAGISTER CUM DISCIPULO
W SZTUCE XII —XIII W.
Panu Docentowi Dr Tadeuszowi Dobrzenieckiemu
Magistra suo
W jednej z najbardziej monumentalnych publika-
cji poświęconych po II wojnie światowej Wiekom
Średnim — The Flowering of the Middle Ages pod
redakcją Joan Evans4 — czytelnik natrafia na ilu-
strację przedstawiającą Platona i Sokratesa, będącą
przerysem pełnego ekspresji rysunku z 2. ćwierci
XIII w., przypisywanego Mateuszowi Paris, zakon-
nikowi słynnego opactwa St. Albans, kronikarzowi i
miniatorowi1 2 (il. 7). Autor rozdziału o Uniwersytetach
i Nauczaniu w Średniowieczu, do którego odnosi się
wyobrażenie — Richard Hunt wyjaśnia ilustrację tę
następująco3 4 5: ,,Platon i Sokrates — jakimi widział
ich wiek XIII. Platon znany był Wiekom Średnim
tylko jako autor części Timaeusa, mało charakterys-
tycznego dlań dialogu, oraz dwu innych. Na rysunku
tym, wykonanym przez Mateusza Paris, Sokrates zda-
je się spisywać słowa Platona, miast — jak możnaby
było spodziewać się — na odwrót”.
Ta skrótowa wypowiedź — jedna z niewielu na
temat tego przedstawienia4 zamyka właściwie drogę
próbom wyjaśnienia niecodziennego ukazania obydwu
filozofów przez rysownika. Pomija bowiem milcze-
1 The Flowering of the Middle Ages, London 1966, fig.
na s. 197. Za oryginalną fotografię tego rysunku dziękuję
Panu Profesorowi Aleksandrowi Gieysztorowi.
2 Por. R. VAUGHAN, Matthew Paris, Cambridge 1958; —
G. HENDERSON, Studies in English Manuscript Illumina-
tion. Part I Stylistic Seąuence and Stylistic Onerlap in
XIIIth century English Manuscripts 1. Matthew Paris,
„Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” XXX,
1967, s. 71 sq.
3 The Flowering, o.c., S. 197.
4 F. SAXL and R. WITTKOWER, British Art and the
Mediterranean, Oxford (I ed. 1948), wyzyskano tu wyniki
F. WORMALDA, Morę Matthew Paris Drawings, „Walpole
Society” XXXI, 1946, S. 109, pi. XXVII—.IX; — P. BRIEGER,
English Art 1216—1307, Oxford 1957 (The Oxford History of
English Art ed. by T.S.R. BOASE, IV), fig. 43a; — VAUG-
HAN, o.c., S. 230.
5 Pierwszą z naszych ilustracji jest przerys ze zniszczo-
nego w 1871 r. rękopisu Herrady z Landsbergu: A. STRAUB
niem główne źródło literackie, tkwiące u podstaw wi-
zerunku.
Niniejszy szkic poświęcony jest problematyce
przedstawień Platona i Sokratesa, w których zostali
oni ukazani nie jako ujęci identycznie ojcowie Mą-
drości świata antycznego — filary Filozofii5 (il. 1, 2)
lecz — dzięki zróżnicowaniu wieku ich czy wymiarów
postaci — jako Mistrz z Uczniem. Taka koncepcja
wyobrażenia oparta jest, jak przyjdzie nam wyka-
pać, na najważniejszym przekazie o wzajemnym sto-
sunku tych filozofów i znaczeniu ich dla myśli
chrześcijańskiej — VIII Księdze De Cwitate Dei św.
Augustyna6. Bogaty tekst utworu Augustyna pozwala
zrozumieć zarówno zagadkowe dzieło Mateusza Paris,
jak i inną wersję ikonograficzną tematu charaktery-
zującą Platona jako pacholę.
Kluczowe znaczenie dla naszych dociekań ma ini-
cjał figuralny rękopisu De Cwitate Dei przechowy-
wanego w Bibliotece opactwa w Heiligenkreuz, dla
którego zapewne manuskrypt ten został skopiowany
w lokalnym scriptorium z końca XII w.7 (il. 8). Oto
und G. KELLER, Herrade de Landsberg, Hortus Deliciarum,
Strassburg 1901, pl. XIbis; drugą — dolna część miniatury
rękopisu przechowywanego w Bayerische Staatsbibliothek
(Ms lat. 17405, fot. Arch. Fot. Muzeum Naród, w Warszawie).
6 Korzystałam z dwóch edycji traktatu: 1° Św. AUGUS-
TYN, Państwo Boże (De Civitate Dei) z łaciny przetłuma-
czył i objaśnienia napisał ks. Władysław KUBICKI, t. II,
Poznań 1934, Ks. VIII—XIV oraz 2° La Cite de Dieu de St
Augustin, Tradiuction nouvelle par L. MOREAU, 4e ed.
avec le texte latin, I, Paris, vols. I—II, b.d. (vol. I). Za
ułatwienie mi dogodnego i długotrwałego korzystania z tych
publikacji winna jestem wdzięczność p. Marii Chojeckiej
z Biblioteki Pisarzy Tow. Jęz. w Warszawie oraz p. mgrowi
Tadeuszowi Gołgowskiemu.
7 Świadczy o tym porównanie stylu rysunkowego, ope-
rującego witalną linią i unikającego geometryzującej sty-
lizacji form z dziełami tej samej pracowni z 2. poł. w. XII,
takimi jak Komentarz do Apokalipsy Ruperta z Deutz
(Cod. 83 fol. 172 il. 16) fot. Arch. Fot. Muzeum Naród, w
Warszawie.
103
SOKRATES I PLATON
UWAGI O IKONOGRAFII TEMATU MAGISTER CUM DISCIPULO
W SZTUCE XII —XIII W.
Panu Docentowi Dr Tadeuszowi Dobrzenieckiemu
Magistra suo
W jednej z najbardziej monumentalnych publika-
cji poświęconych po II wojnie światowej Wiekom
Średnim — The Flowering of the Middle Ages pod
redakcją Joan Evans4 — czytelnik natrafia na ilu-
strację przedstawiającą Platona i Sokratesa, będącą
przerysem pełnego ekspresji rysunku z 2. ćwierci
XIII w., przypisywanego Mateuszowi Paris, zakon-
nikowi słynnego opactwa St. Albans, kronikarzowi i
miniatorowi1 2 (il. 7). Autor rozdziału o Uniwersytetach
i Nauczaniu w Średniowieczu, do którego odnosi się
wyobrażenie — Richard Hunt wyjaśnia ilustrację tę
następująco3 4 5: ,,Platon i Sokrates — jakimi widział
ich wiek XIII. Platon znany był Wiekom Średnim
tylko jako autor części Timaeusa, mało charakterys-
tycznego dlań dialogu, oraz dwu innych. Na rysunku
tym, wykonanym przez Mateusza Paris, Sokrates zda-
je się spisywać słowa Platona, miast — jak możnaby
było spodziewać się — na odwrót”.
Ta skrótowa wypowiedź — jedna z niewielu na
temat tego przedstawienia4 zamyka właściwie drogę
próbom wyjaśnienia niecodziennego ukazania obydwu
filozofów przez rysownika. Pomija bowiem milcze-
1 The Flowering of the Middle Ages, London 1966, fig.
na s. 197. Za oryginalną fotografię tego rysunku dziękuję
Panu Profesorowi Aleksandrowi Gieysztorowi.
2 Por. R. VAUGHAN, Matthew Paris, Cambridge 1958; —
G. HENDERSON, Studies in English Manuscript Illumina-
tion. Part I Stylistic Seąuence and Stylistic Onerlap in
XIIIth century English Manuscripts 1. Matthew Paris,
„Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” XXX,
1967, s. 71 sq.
3 The Flowering, o.c., S. 197.
4 F. SAXL and R. WITTKOWER, British Art and the
Mediterranean, Oxford (I ed. 1948), wyzyskano tu wyniki
F. WORMALDA, Morę Matthew Paris Drawings, „Walpole
Society” XXXI, 1946, S. 109, pi. XXVII—.IX; — P. BRIEGER,
English Art 1216—1307, Oxford 1957 (The Oxford History of
English Art ed. by T.S.R. BOASE, IV), fig. 43a; — VAUG-
HAN, o.c., S. 230.
5 Pierwszą z naszych ilustracji jest przerys ze zniszczo-
nego w 1871 r. rękopisu Herrady z Landsbergu: A. STRAUB
niem główne źródło literackie, tkwiące u podstaw wi-
zerunku.
Niniejszy szkic poświęcony jest problematyce
przedstawień Platona i Sokratesa, w których zostali
oni ukazani nie jako ujęci identycznie ojcowie Mą-
drości świata antycznego — filary Filozofii5 (il. 1, 2)
lecz — dzięki zróżnicowaniu wieku ich czy wymiarów
postaci — jako Mistrz z Uczniem. Taka koncepcja
wyobrażenia oparta jest, jak przyjdzie nam wyka-
pać, na najważniejszym przekazie o wzajemnym sto-
sunku tych filozofów i znaczeniu ich dla myśli
chrześcijańskiej — VIII Księdze De Cwitate Dei św.
Augustyna6. Bogaty tekst utworu Augustyna pozwala
zrozumieć zarówno zagadkowe dzieło Mateusza Paris,
jak i inną wersję ikonograficzną tematu charaktery-
zującą Platona jako pacholę.
Kluczowe znaczenie dla naszych dociekań ma ini-
cjał figuralny rękopisu De Cwitate Dei przechowy-
wanego w Bibliotece opactwa w Heiligenkreuz, dla
którego zapewne manuskrypt ten został skopiowany
w lokalnym scriptorium z końca XII w.7 (il. 8). Oto
und G. KELLER, Herrade de Landsberg, Hortus Deliciarum,
Strassburg 1901, pl. XIbis; drugą — dolna część miniatury
rękopisu przechowywanego w Bayerische Staatsbibliothek
(Ms lat. 17405, fot. Arch. Fot. Muzeum Naród, w Warszawie).
6 Korzystałam z dwóch edycji traktatu: 1° Św. AUGUS-
TYN, Państwo Boże (De Civitate Dei) z łaciny przetłuma-
czył i objaśnienia napisał ks. Władysław KUBICKI, t. II,
Poznań 1934, Ks. VIII—XIV oraz 2° La Cite de Dieu de St
Augustin, Tradiuction nouvelle par L. MOREAU, 4e ed.
avec le texte latin, I, Paris, vols. I—II, b.d. (vol. I). Za
ułatwienie mi dogodnego i długotrwałego korzystania z tych
publikacji winna jestem wdzięczność p. Marii Chojeckiej
z Biblioteki Pisarzy Tow. Jęz. w Warszawie oraz p. mgrowi
Tadeuszowi Gołgowskiemu.
7 Świadczy o tym porównanie stylu rysunkowego, ope-
rującego witalną linią i unikającego geometryzującej sty-
lizacji form z dziełami tej samej pracowni z 2. poł. w. XII,
takimi jak Komentarz do Apokalipsy Ruperta z Deutz
(Cod. 83 fol. 172 il. 16) fot. Arch. Fot. Muzeum Naród, w
Warszawie.
103