DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Rozanow, Zofia; Smulikowska, Ewa: Problem autorstwa krucyfiksu jasnogórskiego na tle monumentalnych krucyfiksów Wita Stosza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0132
ZOFIA ROZANOW, EWA SMULIKOWSKA
PROBLEM AUTORSTWA KRUCYFIKSU JASNOGÓRSKIEGO
NA TLE MONUMENTALNYCH KRUCYFIKSÓW WITA STOSZA*
W kaplicy Matki Boskiej na Jasnej Górze zacho-
wało się wybitne dzieło plastyki późnogotyckiej, które
niemalże uszło uwagi badaczy. Jest nim monumental-
ny krucyfiks drewniany o wymiarach około 220 X
160 cm, umieszczony w prawym ołtarzu bocznym,
przy ścianie tęczowej1. Do prezentacji tego dzieła upo-
ważnia jego wysoka ranga artystyczna.
Krucyfiks umieszczony w ołtarzu, zaledwie półto-
ra metra nad posadzką, jest jednak słabo widoczny
w ciemnym wnętrzu kaplicy Cudownego Obrazu.
Okazji do szczegółowych jego oględzin dostarczyła in-
wentaryzacja zabytków zespołu jasnogórskiego, prze-
prowadzona w ostatnich latach w ramach prac Kata-
logu Zabytków Sztuki.
Pierwsza źródłowa wzmianka o krucyfiksie, jaką
dotąd udało się odnaleźć, pochodzi dopiero z r. 1659
i dotyczy budowy nowego ołtarza, ufundowanego dla
niego przez Stanisława Warszyckiego, wówczas sta-
rosty krakowskiego. Warszycki kazał wznieść ołtarz
nad swoją kryptą grobową, która mieści się w prawej
nawie kaplicy, przy ścianie tęczowej, sam zaś krucy-
fiks, jak pisał w liście skierowanym do przeora jas-
nogórskiego2, przyozdobić „ad instar zamkowego w
Krakowie [...] A wewnątrz na< ścianie dać blachy
srebrne”. Wydaje się, iż rzeźba Ukrzyżowanego, dla
której Warszycki nie tylko ufundował nowy ołtarz,
ale jeszcze polecił, aby nie szczędząc kosztów, przy-
ozdobić ją srebrnymi blachami, cieszyć się musiała w
połowie XVII w. zasłużoną czcią.
Zarówno późnogotycki krucyfiks, jak i ołtarz War-
szyckiego przetrwały w nie zmienionej od daty fun-
dacji formie po dzień dzisiejszy. Wcześniejsze, śred-
niowieczne jeszcze źródła do dziejów wyposażenia
zespołu jasnogórskiego nie są znane. Pewne infor-
macje zawarte w Liber Beneficiorum Długosza (przed
r. 1480) dotyczą jedynie samego Cudownego Wize-
runku Matki Boskiej oraz historii i ogólnego wy-
glądu zabudowań konwentu3.
Poszczególne etapy kształtowania się zespołu klasz-
tornego od momentu fundacji w r. 1382, aż do stanu
opisanego przez Długosza, wyznaczają przywileje i
odpusty udzielane za ofiary składane na budowę i
wyposażenie jasnogórskiej siedziby Paulinów. Szcze-
gólne nasilenie odpustów przypada na lata trzydzies-
te i sześćdziesiąte w. XV4, a więc właśnie te, w któ-
rych realizowano kolejne etapy budowy i rozbudowy
kościoła.
Najwcześniejszym znanym dotąd źródłem, zawie-
rającym opis wyposażenia wnętrza średniowiecznego
zespołu jasnogórskiego jest tekst wizytacji kardynała
Jerzego Radziwiłła, przeprowadzonej w r. 1593. Z opi-
su tego wynika, że oprócz głównego ołtarza z Cudow-
nym Obrazem „W drugiej części tejże kaplicy, za
kratami znajdują się dwa inne ołtarze po prawej i po
lewej stronie, o których wiadomo, iż były konsekro-
wane, lecz nie można ustalić wezwania patronów;
także i przy tych ołtarzach bywa celebrowana msza,
* Praca była referowana na posiedzeniu naukowym w
Instytucie Sztuki PAN w dniu 17.X.1971 r.
1 Jedyna wzmianka o krucyfiksie jasnogórskim znajdu-
je się w książce ks. M. ROGOZIŃSKIEGO, Zabytki polskie-
go średniowiecznego snycerstwa, (b.m., nakładem własnym)
1937, s. 8. Cudowny krucyfiks. Autor czas powstania dzieła
określa na połowę w. XVI. Panu doc. dr Tadeuszowi Do-
brzenieckiemu za wskazanie tej mało znanej publikacji
oraz za łaskawe uwagi merytoryczne autorki składają wy-
razy podziękowania.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XVI, Z. ROZANOW,
E. SMULIKOWSKA, Miasto Częstochowa (w przygotowaniu).
Wykonana dla Katalogu przez pana Jerzego Langdę w
r. 1968 znakomita dokumentacja fotograficzna umożliwiła
autorkom dalsze badania nad tym zagadkowym i niewątpli-
wie fascynującym dziełem sztuki.
2 Archiwum Jasnogórskie (cyt. dalej AJG), Fabrica Ec-
clesiae nr 2149.
3 J. DŁUGOSZ, Liber Beneficiorum, t. III, s. 122, ed.
PRZEŻDZIECKI, Kraków 1881: „Klasztor częstochowski po-
siada kościół wzniesiony z kamienia wraz z zabudowaniami
parafialny i klasztorny zarazem, gdzie niegdyś znajdo-
wał się kościół parafialny, drewniany, wzniesiony z bier-
wion sosnowych, który ja jeszcze pamiętam, że widziałem;
z biegiem zaś czasu i chór i korpus kościoła zostały zbudo-
wane dzięki jałmużnom wiernych i zapobiegliwości braci,
posiada także kaplicę, położoną po stronie północnej, mu-
rowaną, w której ukazują przesławny obraz Bogurodzicy
Maryi’’.
4 Ks. J. FIJAŁEK, Zbiór dokumentów zakonu Ojców
Paulinów w Polsce, Kraków 1938, Przywileje odpustowe z
lat: 1425, nr 87, S. 160—161; — 1429, nr 96, S. 175—176; — 1430,
nr 99, S. 189—190; — 1442, nr 124, S. 228—230; — 1450, nr 133,
S. 261—264; — 1463, nr 153, S. 306—308; — nr 154, S. 308—309
i nr 155, s. 311—313; — AJG, dyplom nr 68 z r. 1466.
122
PROBLEM AUTORSTWA KRUCYFIKSU JASNOGÓRSKIEGO
NA TLE MONUMENTALNYCH KRUCYFIKSÓW WITA STOSZA*
W kaplicy Matki Boskiej na Jasnej Górze zacho-
wało się wybitne dzieło plastyki późnogotyckiej, które
niemalże uszło uwagi badaczy. Jest nim monumental-
ny krucyfiks drewniany o wymiarach około 220 X
160 cm, umieszczony w prawym ołtarzu bocznym,
przy ścianie tęczowej1. Do prezentacji tego dzieła upo-
ważnia jego wysoka ranga artystyczna.
Krucyfiks umieszczony w ołtarzu, zaledwie półto-
ra metra nad posadzką, jest jednak słabo widoczny
w ciemnym wnętrzu kaplicy Cudownego Obrazu.
Okazji do szczegółowych jego oględzin dostarczyła in-
wentaryzacja zabytków zespołu jasnogórskiego, prze-
prowadzona w ostatnich latach w ramach prac Kata-
logu Zabytków Sztuki.
Pierwsza źródłowa wzmianka o krucyfiksie, jaką
dotąd udało się odnaleźć, pochodzi dopiero z r. 1659
i dotyczy budowy nowego ołtarza, ufundowanego dla
niego przez Stanisława Warszyckiego, wówczas sta-
rosty krakowskiego. Warszycki kazał wznieść ołtarz
nad swoją kryptą grobową, która mieści się w prawej
nawie kaplicy, przy ścianie tęczowej, sam zaś krucy-
fiks, jak pisał w liście skierowanym do przeora jas-
nogórskiego2, przyozdobić „ad instar zamkowego w
Krakowie [...] A wewnątrz na< ścianie dać blachy
srebrne”. Wydaje się, iż rzeźba Ukrzyżowanego, dla
której Warszycki nie tylko ufundował nowy ołtarz,
ale jeszcze polecił, aby nie szczędząc kosztów, przy-
ozdobić ją srebrnymi blachami, cieszyć się musiała w
połowie XVII w. zasłużoną czcią.
Zarówno późnogotycki krucyfiks, jak i ołtarz War-
szyckiego przetrwały w nie zmienionej od daty fun-
dacji formie po dzień dzisiejszy. Wcześniejsze, śred-
niowieczne jeszcze źródła do dziejów wyposażenia
zespołu jasnogórskiego nie są znane. Pewne infor-
macje zawarte w Liber Beneficiorum Długosza (przed
r. 1480) dotyczą jedynie samego Cudownego Wize-
runku Matki Boskiej oraz historii i ogólnego wy-
glądu zabudowań konwentu3.
Poszczególne etapy kształtowania się zespołu klasz-
tornego od momentu fundacji w r. 1382, aż do stanu
opisanego przez Długosza, wyznaczają przywileje i
odpusty udzielane za ofiary składane na budowę i
wyposażenie jasnogórskiej siedziby Paulinów. Szcze-
gólne nasilenie odpustów przypada na lata trzydzies-
te i sześćdziesiąte w. XV4, a więc właśnie te, w któ-
rych realizowano kolejne etapy budowy i rozbudowy
kościoła.
Najwcześniejszym znanym dotąd źródłem, zawie-
rającym opis wyposażenia wnętrza średniowiecznego
zespołu jasnogórskiego jest tekst wizytacji kardynała
Jerzego Radziwiłła, przeprowadzonej w r. 1593. Z opi-
su tego wynika, że oprócz głównego ołtarza z Cudow-
nym Obrazem „W drugiej części tejże kaplicy, za
kratami znajdują się dwa inne ołtarze po prawej i po
lewej stronie, o których wiadomo, iż były konsekro-
wane, lecz nie można ustalić wezwania patronów;
także i przy tych ołtarzach bywa celebrowana msza,
* Praca była referowana na posiedzeniu naukowym w
Instytucie Sztuki PAN w dniu 17.X.1971 r.
1 Jedyna wzmianka o krucyfiksie jasnogórskim znajdu-
je się w książce ks. M. ROGOZIŃSKIEGO, Zabytki polskie-
go średniowiecznego snycerstwa, (b.m., nakładem własnym)
1937, s. 8. Cudowny krucyfiks. Autor czas powstania dzieła
określa na połowę w. XVI. Panu doc. dr Tadeuszowi Do-
brzenieckiemu za wskazanie tej mało znanej publikacji
oraz za łaskawe uwagi merytoryczne autorki składają wy-
razy podziękowania.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XVI, Z. ROZANOW,
E. SMULIKOWSKA, Miasto Częstochowa (w przygotowaniu).
Wykonana dla Katalogu przez pana Jerzego Langdę w
r. 1968 znakomita dokumentacja fotograficzna umożliwiła
autorkom dalsze badania nad tym zagadkowym i niewątpli-
wie fascynującym dziełem sztuki.
2 Archiwum Jasnogórskie (cyt. dalej AJG), Fabrica Ec-
clesiae nr 2149.
3 J. DŁUGOSZ, Liber Beneficiorum, t. III, s. 122, ed.
PRZEŻDZIECKI, Kraków 1881: „Klasztor częstochowski po-
siada kościół wzniesiony z kamienia wraz z zabudowaniami
parafialny i klasztorny zarazem, gdzie niegdyś znajdo-
wał się kościół parafialny, drewniany, wzniesiony z bier-
wion sosnowych, który ja jeszcze pamiętam, że widziałem;
z biegiem zaś czasu i chór i korpus kościoła zostały zbudo-
wane dzięki jałmużnom wiernych i zapobiegliwości braci,
posiada także kaplicę, położoną po stronie północnej, mu-
rowaną, w której ukazują przesławny obraz Bogurodzicy
Maryi’’.
4 Ks. J. FIJAŁEK, Zbiór dokumentów zakonu Ojców
Paulinów w Polsce, Kraków 1938, Przywileje odpustowe z
lat: 1425, nr 87, S. 160—161; — 1429, nr 96, S. 175—176; — 1430,
nr 99, S. 189—190; — 1442, nr 124, S. 228—230; — 1450, nr 133,
S. 261—264; — 1463, nr 153, S. 306—308; — nr 154, S. 308—309
i nr 155, s. 311—313; — AJG, dyplom nr 68 z r. 1466.
122