DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Paszenda, Jerzy: Stiuki wileńskie XVIII wieku w świetle archiwów jezuickich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0168
JERZY PASZENDA
STIUKI WILEŃSKIE XVIII WIEKU W
ŚWIETLE ARCHIWÓW JEZUICKICH*
W dziejach sztuki wileńskiej wyodrębniają się
pewne okresy, w których były rozpowszechnione de-
koracje stiukowe. Jednym z takich okresów była
ostatnia ćwierć XVII w. reprezentowana przez wspa-
niałe stiuki w kościele śś. Piotra i Pawła na Anto-
kolu. W tym okresie istniały także stiuki w kościo-
łach jezuickich, mianowicie zachował się zapis o oł-
tarzach w kościele św. Jana wykonanych opere plas-
tico ex gypso1. Ołtarze te zostały całkowicie zniszczo-
ne podczas jednego z licznych pożarów, jakie nawie-
dziły Wilno w XVIII stuleciu.
Te właśnie pożary spowodowały odbudowę i prze-
budowę miasta dając miejsce do wprowadzenia no-
wych form i nowych materiałów. Wtedy nastąpiła
druga epoka stiuków trwająca od pożaru w r. 1737
do lat sześćdziesiątych. Ten okres będzie tematem ni-
niejszego opracowania, ale z ograniczeniami narzuco-
nymi przez charakter źródeł. Archiwa jezuickie za-
wierają wiadomości dotyczące wyłącznie kościołów
i artystów jezuickich. O nich więc tylko mogę mó-
wić.
W samym Wilnie jezuici posiadali cztery kościoły.
Najpierw gotycki kościół parafialny św. Jana, prze-
kazany jezuitom w 1570 r., później wielokrotnie prze-
budowywany. Przy nim jezuici zbudowali akademie.
Następnie kościół św. Kazimierza z domem profesów
zbudowany w latach 1604—1609 i kościół św. Ignace-
go z nowicjatem zbudowany w latach 1622—47. Wresz-
cie kościół św. Rafała na Śnipiszkach rozpoczęty w
r. 1703, a ukończony w latach pięćdziesiątych. Ten
ostatni, jako położony z drugiej strony rzeki, nie
ucierpiał od pożarów. Ponadto wiadomo, że zatrud-
niano przy nim artystów świeckich, dlatego o nim
teraz mówić nie będę. Natomiast włączyłem kościół
* Praca była referowana na zebraniu naukowym Od-
działu Warszawskiego SHS w dniu 13.VI.1973.
1 Archiwum Prowincji Małopolskiej Towarzystwa Jezu-
sowego w Krakowie (cyt. dalej: APM), rkps 1536: Posza-
kowski Joannes, De Viris illustribus provinciae Lituaniae
SJ, s. 260.
2 Archiwum Romanum Societatis Jesu (cyt. dalej: ARSI)
dział Lithuanica, t. 49. k. 222v: Historia Collegii Academici
Vilnensis 1737.
3 Ibidem, k. 229: Historia Domus Probationis Yilnensis
jezuicki w Kownie, gdyż przy jego ozdabianiu pra-
cowali artyści jezuiccy z Wilna.
Zaczęło się od wielkiego pożaru w r. 1737, który
dnia 2 czerwca zniszczył pół miasta, w tym pałac bis-
kupi, seminarium diecezjalne, alumnat papieski, koś-
cioły: bonifratrów, benedyktynek, dominikanów, św.
Magdaleny, św. Trójcy, a także dwa kościoły jezuic-
kie: św. Ignacego z nowicjatem i św. Jana z akade-
mią2. Odbudowę prowadzili jezuici własnymi siłami.
Nie jest to wprawdzie wprost powiedziane, ale z róż-
nych wzmianek i okoliczności można to łatwo wy-
wnioskować. I tak kronika domu nowicjatu pod ro-
kiem 1739 podaje ciekawą wiadomość, że po pożarze
trudno było nająć rzemieślników, gdyż wszyscy byli
zatrudnieni przy odbudowie miasta. Ponadto jezuici
nie mieli dostatecznych funduszów, gdyż te wyczer-
pały się na skutek przewlekłych procesów sądowych
oraz niedawnej wojny. Wszystko to zapowiadało bar-
dzo powolną odbudowę, ale — dodaje kronikarz —
Opatrzność zaradziła biedzie przysyłając do nowicja-
tu doskonałych artystów, którzy przewyższyli oczeki-
wania zarówno artyzmem, jak szybkością pracy3.
Rzeczywiście katalogi prowincji wymieniają w tym
czasie szereg rzemieślników i artystów w nowicjacie.
W r. 1736 wstąpił ks. Ignacy Doretti, malarz fres-
ków, i Jan Schwill, tokarz, w 1737 stolarze Franciszek
Brockman, Tomasz Kułakowski i Jakub Grym, w
1738 stolarze Tomasz Bykowicz, Mikołaj Grabowiecki
i Antoni Łazurowicz oraz tokarz Benedykt Lohr i
ślusarz Jerzy Birsch, w 1739 malarz Fryderyk Obst
i rzeźbiarz Michał Schick4, do którego przede wszyst-
kim odnosi się powyższa wzmianka w kronice. Nie-
stety kronikarz wymieniając wykonane prace nie po-
daje ich autorów. Trzeba więc przypisać je artystom
figurującym w tym czasie w katalogu danego domu,
1739: ,,Ciim enim et artificum operosa manus, a civitate
eodem casu collapsa, ad erecti.onem sili praeoccupata; et
domestici tenuitas aerarii litibus et bello antehac exhaustt,
tardam pristini decoris domui pollicerentur restaurationem,
Divina Providentia quae in sua dispositione non fallitur,
tales nostrum institutum amplexos prospiciendo artifices,
qui admirationem arte, spem omnem celeritate laboris su-
perarunt”.
4 Ibidem, t. 58: Catalogi breves prov. lithuaniae. Por.
zestawienie [w:] J. POPLATEK, J. PASZENDA, Słownik
jezuitów artystów, Kraków 1972, s. 256.
158
STIUKI WILEŃSKIE XVIII WIEKU W
ŚWIETLE ARCHIWÓW JEZUICKICH*
W dziejach sztuki wileńskiej wyodrębniają się
pewne okresy, w których były rozpowszechnione de-
koracje stiukowe. Jednym z takich okresów była
ostatnia ćwierć XVII w. reprezentowana przez wspa-
niałe stiuki w kościele śś. Piotra i Pawła na Anto-
kolu. W tym okresie istniały także stiuki w kościo-
łach jezuickich, mianowicie zachował się zapis o oł-
tarzach w kościele św. Jana wykonanych opere plas-
tico ex gypso1. Ołtarze te zostały całkowicie zniszczo-
ne podczas jednego z licznych pożarów, jakie nawie-
dziły Wilno w XVIII stuleciu.
Te właśnie pożary spowodowały odbudowę i prze-
budowę miasta dając miejsce do wprowadzenia no-
wych form i nowych materiałów. Wtedy nastąpiła
druga epoka stiuków trwająca od pożaru w r. 1737
do lat sześćdziesiątych. Ten okres będzie tematem ni-
niejszego opracowania, ale z ograniczeniami narzuco-
nymi przez charakter źródeł. Archiwa jezuickie za-
wierają wiadomości dotyczące wyłącznie kościołów
i artystów jezuickich. O nich więc tylko mogę mó-
wić.
W samym Wilnie jezuici posiadali cztery kościoły.
Najpierw gotycki kościół parafialny św. Jana, prze-
kazany jezuitom w 1570 r., później wielokrotnie prze-
budowywany. Przy nim jezuici zbudowali akademie.
Następnie kościół św. Kazimierza z domem profesów
zbudowany w latach 1604—1609 i kościół św. Ignace-
go z nowicjatem zbudowany w latach 1622—47. Wresz-
cie kościół św. Rafała na Śnipiszkach rozpoczęty w
r. 1703, a ukończony w latach pięćdziesiątych. Ten
ostatni, jako położony z drugiej strony rzeki, nie
ucierpiał od pożarów. Ponadto wiadomo, że zatrud-
niano przy nim artystów świeckich, dlatego o nim
teraz mówić nie będę. Natomiast włączyłem kościół
* Praca była referowana na zebraniu naukowym Od-
działu Warszawskiego SHS w dniu 13.VI.1973.
1 Archiwum Prowincji Małopolskiej Towarzystwa Jezu-
sowego w Krakowie (cyt. dalej: APM), rkps 1536: Posza-
kowski Joannes, De Viris illustribus provinciae Lituaniae
SJ, s. 260.
2 Archiwum Romanum Societatis Jesu (cyt. dalej: ARSI)
dział Lithuanica, t. 49. k. 222v: Historia Collegii Academici
Vilnensis 1737.
3 Ibidem, k. 229: Historia Domus Probationis Yilnensis
jezuicki w Kownie, gdyż przy jego ozdabianiu pra-
cowali artyści jezuiccy z Wilna.
Zaczęło się od wielkiego pożaru w r. 1737, który
dnia 2 czerwca zniszczył pół miasta, w tym pałac bis-
kupi, seminarium diecezjalne, alumnat papieski, koś-
cioły: bonifratrów, benedyktynek, dominikanów, św.
Magdaleny, św. Trójcy, a także dwa kościoły jezuic-
kie: św. Ignacego z nowicjatem i św. Jana z akade-
mią2. Odbudowę prowadzili jezuici własnymi siłami.
Nie jest to wprawdzie wprost powiedziane, ale z róż-
nych wzmianek i okoliczności można to łatwo wy-
wnioskować. I tak kronika domu nowicjatu pod ro-
kiem 1739 podaje ciekawą wiadomość, że po pożarze
trudno było nająć rzemieślników, gdyż wszyscy byli
zatrudnieni przy odbudowie miasta. Ponadto jezuici
nie mieli dostatecznych funduszów, gdyż te wyczer-
pały się na skutek przewlekłych procesów sądowych
oraz niedawnej wojny. Wszystko to zapowiadało bar-
dzo powolną odbudowę, ale — dodaje kronikarz —
Opatrzność zaradziła biedzie przysyłając do nowicja-
tu doskonałych artystów, którzy przewyższyli oczeki-
wania zarówno artyzmem, jak szybkością pracy3.
Rzeczywiście katalogi prowincji wymieniają w tym
czasie szereg rzemieślników i artystów w nowicjacie.
W r. 1736 wstąpił ks. Ignacy Doretti, malarz fres-
ków, i Jan Schwill, tokarz, w 1737 stolarze Franciszek
Brockman, Tomasz Kułakowski i Jakub Grym, w
1738 stolarze Tomasz Bykowicz, Mikołaj Grabowiecki
i Antoni Łazurowicz oraz tokarz Benedykt Lohr i
ślusarz Jerzy Birsch, w 1739 malarz Fryderyk Obst
i rzeźbiarz Michał Schick4, do którego przede wszyst-
kim odnosi się powyższa wzmianka w kronice. Nie-
stety kronikarz wymieniając wykonane prace nie po-
daje ich autorów. Trzeba więc przypisać je artystom
figurującym w tym czasie w katalogu danego domu,
1739: ,,Ciim enim et artificum operosa manus, a civitate
eodem casu collapsa, ad erecti.onem sili praeoccupata; et
domestici tenuitas aerarii litibus et bello antehac exhaustt,
tardam pristini decoris domui pollicerentur restaurationem,
Divina Providentia quae in sua dispositione non fallitur,
tales nostrum institutum amplexos prospiciendo artifices,
qui admirationem arte, spem omnem celeritate laboris su-
perarunt”.
4 Ibidem, t. 58: Catalogi breves prov. lithuaniae. Por.
zestawienie [w:] J. POPLATEK, J. PASZENDA, Słownik
jezuitów artystów, Kraków 1972, s. 256.
158