DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Grzybkowska, Teresa: Andrzeja Stecha portrety Heweliusza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0249
TERESA GRZYBKOWSKA
ANDRZEJA STECHA PORTRETY HEWELIUSZA*
Panu Doc. Dr Marianowi Pelczarowi
Wiek XVII zaznaczył się w historii nauki między
innymi wydzieleniem szeregu wąskich specjalizacji.
Teraz „człowiek o ogólnej kulturze nie mógł zrozu-
mieć szczegółowych wniosków naukowych, o ile bo-
wiem mógł znajdować przyjemność w dyskutowaniu
o Kartezjusza koncepcji istoty żywej jako maszyny,
to był skłonny uważać, że przyrodnik grzebiący w
rowach za jajami owadów jest po prostu śmieszny.
Wykorzystanie zmiany perspektyw intelektualnych,
tak fascynujących w ogólnym zarysie, nieuchronnie
spadło do poziomu nudy i pedantyczności w oczach
tych, którzy szukali zabawy i zaskakującej nowości’'1.
Jednym z takich pedantycznych uczonych-specja-
listów był Jan Heweliusz, gdańszczanin, syn piwowa-
ra i sam piwowar, a zarazem starannie wykształcony
* Artykuł niniejszy, stanowiący fragment pracy doktor-
skiej o twórczości Stecha, napisanej pod kierunkiem prof.
dr Władysława Tomkiewicza, był referowany na zebraniu
Oddziału Lubelskiego SHS 11 lutego 1974 r. oraz w dniu
5 marca 1974 r. na posiedzeniu Wrocławskiego Towarzystwa
Naukowego.
Za pomoc w przygotowaniu artykułu dziękuję doc. dr hab.
Stanisławowi Mossakowskiemu, doc. dr Marianowi Pelcza-
rowi oraz dr Halinie Swiderskiej z British Museum i prof.
dr Henrykowi Zinsowi. Szczególną wdzięczność winna jestem
panu Williamowi Clennell z Bodleian Library w Oksfor-
dzie.
1 A. RUPERT HALL, Rewolucja naukowa 1500—1800, War-
szawa 1966, s. 238. Jednym z ostatnich uczonych o umyśle
renesansowym był Jan Kepler (którego n.b. Heweliusz nie-
zmiernie cenił); poza astronomią zajmował się teorią mu-
zyki, literatury, sprawami sztuk plastycznych. Ale wszystkie
te dziedziny twórczości pragnął ująć jeszcze w jednolity sys-
tem, oparty na zasadach matematycznych. (A. KOYRE, De
renolution astronomigue. Copernic, Kepler, Borelli [w:] His-
toire de la pensee. Ecole pratigue des hautes ćtudes, Sor-
bona III, Paris 1961, s. 102).
2 D. WIERZBICKI, Żywot i działalność Jana Heweliusza
astronoma polskiego [w:] „Pamiętnik A.U. w Krakowie.
Wydz. Filolog, i Hist.-Filozof.” VII, 1889, s. 25—26 (tamże na
S. 23 obszerna bibliografia).
3 Matematykami, fizykami, astronomami: Jakubem Ushe-
na uniwersytecie lejdejskim prawnik2. Po uzupełnia-
jącej studia trzyletniej podróży do Anglii i Francji,
w czasie której zaprzyjaźnił się z wybitnymi uczony-
mi3, osiadł na stałe w rodzinnym mieście, gdzie —
dziecko szczęścia — mógł całe życie poświęcić tylko
temu, do czego predestynowały go zdolności i talent.
Zajmował się więc nieco handlem, trochę sztuką,
uzyskał znaczną biegłość w tokarstwie, miedziorytnic-
twie i szlifowaniu szkła4. Ale nade wszystko upra-
wiał astronomię. Odwzajemniając jego oddanie Ura-
nia ofiarowała mu sławę i szacunek na świecie. Nie
szczędząc sił i środków Heweliusz zbudował w 1641 r.
przy dzisiejszej ulicy Korzennej 53/55 na dachach
swych trzech kamienic jedno z najlepiej wyposażo-
nych obserwatoriów w Europie5, którego instrumen-
rem, Samuelem Hartlebenem, Janem Wallisem, Piotrem
Gassendi, Ismaelem Boulliau. Jak większość uczonych jego
czasów prowadził bardzo obfitą korespondencję (M. BER-
SOHN, Kilka słów o Janie Heweliuszu astronomie gdań-
skim z w. XVII oraz o jego korespondencji, Warszawa
1889; — F. SCHWARZ, Henelius — Briefe, „Mitteilungen des
Wejtpreussischen Geschichtsverein” XXIV, 1925, s. 64—72; —
E. F. PICE, Heuelius, Flamsteed and Halley. Three Contem-
porary Astronomers and their Mutual Relation, London
1937; — J. UŁANOWICZ, Bisty J. Heweliusza, „Urania” 1958,
s. 220; — A. SIEMIGINOWSKA, J. URBAN, Korespondencja
Jana Heweliusza w zbiorach Bibliothegue Nationale i Biblio-
thćgue) de l’Observatoire w Paryżu, „Libri Gedanenses”
(Gdańsk) 1969, t. I, s. 135—138).
4 Heweliusz zajmował się także rzeźbą i drukarstwem
(M. BERSOHN, Jan Heweliusz jako rytownik i snycerz,
„Kłosy” X, 1870, nr 245, s. 150; — J. ECKHARDTOWNA,
Jan{ Heweliusz — astronom, drukarz i sztycharz gdański,
„Poligrafia” 1948, nr 1/2, s. 280—281). Muzeum Narodowe w
Poznaniu posiada kolorowany miedzioryt (10,2 X 15,9, nr
inw. TPN 4243) przedstawiający krajobraz górski z wijącą
się rzeką, sygnowany u dołu, po lewej: J. Heuelke.
5 E. RYBKA, Heweliusz Jan [w:] Polski Słownik Biogra-
ficzny t. IX/4, 1961, Z. 43, s. 492—493; — T. PRZYPKOWSKI,
Astronomiczna geneza aparatu projekcyjnego, „Kwart. Hist.
Nauki i Techniki” VI, 1961, nr 2, s. 232, 234.
237
ANDRZEJA STECHA PORTRETY HEWELIUSZA*
Panu Doc. Dr Marianowi Pelczarowi
Wiek XVII zaznaczył się w historii nauki między
innymi wydzieleniem szeregu wąskich specjalizacji.
Teraz „człowiek o ogólnej kulturze nie mógł zrozu-
mieć szczegółowych wniosków naukowych, o ile bo-
wiem mógł znajdować przyjemność w dyskutowaniu
o Kartezjusza koncepcji istoty żywej jako maszyny,
to był skłonny uważać, że przyrodnik grzebiący w
rowach za jajami owadów jest po prostu śmieszny.
Wykorzystanie zmiany perspektyw intelektualnych,
tak fascynujących w ogólnym zarysie, nieuchronnie
spadło do poziomu nudy i pedantyczności w oczach
tych, którzy szukali zabawy i zaskakującej nowości’'1.
Jednym z takich pedantycznych uczonych-specja-
listów był Jan Heweliusz, gdańszczanin, syn piwowa-
ra i sam piwowar, a zarazem starannie wykształcony
* Artykuł niniejszy, stanowiący fragment pracy doktor-
skiej o twórczości Stecha, napisanej pod kierunkiem prof.
dr Władysława Tomkiewicza, był referowany na zebraniu
Oddziału Lubelskiego SHS 11 lutego 1974 r. oraz w dniu
5 marca 1974 r. na posiedzeniu Wrocławskiego Towarzystwa
Naukowego.
Za pomoc w przygotowaniu artykułu dziękuję doc. dr hab.
Stanisławowi Mossakowskiemu, doc. dr Marianowi Pelcza-
rowi oraz dr Halinie Swiderskiej z British Museum i prof.
dr Henrykowi Zinsowi. Szczególną wdzięczność winna jestem
panu Williamowi Clennell z Bodleian Library w Oksfor-
dzie.
1 A. RUPERT HALL, Rewolucja naukowa 1500—1800, War-
szawa 1966, s. 238. Jednym z ostatnich uczonych o umyśle
renesansowym był Jan Kepler (którego n.b. Heweliusz nie-
zmiernie cenił); poza astronomią zajmował się teorią mu-
zyki, literatury, sprawami sztuk plastycznych. Ale wszystkie
te dziedziny twórczości pragnął ująć jeszcze w jednolity sys-
tem, oparty na zasadach matematycznych. (A. KOYRE, De
renolution astronomigue. Copernic, Kepler, Borelli [w:] His-
toire de la pensee. Ecole pratigue des hautes ćtudes, Sor-
bona III, Paris 1961, s. 102).
2 D. WIERZBICKI, Żywot i działalność Jana Heweliusza
astronoma polskiego [w:] „Pamiętnik A.U. w Krakowie.
Wydz. Filolog, i Hist.-Filozof.” VII, 1889, s. 25—26 (tamże na
S. 23 obszerna bibliografia).
3 Matematykami, fizykami, astronomami: Jakubem Ushe-
na uniwersytecie lejdejskim prawnik2. Po uzupełnia-
jącej studia trzyletniej podróży do Anglii i Francji,
w czasie której zaprzyjaźnił się z wybitnymi uczony-
mi3, osiadł na stałe w rodzinnym mieście, gdzie —
dziecko szczęścia — mógł całe życie poświęcić tylko
temu, do czego predestynowały go zdolności i talent.
Zajmował się więc nieco handlem, trochę sztuką,
uzyskał znaczną biegłość w tokarstwie, miedziorytnic-
twie i szlifowaniu szkła4. Ale nade wszystko upra-
wiał astronomię. Odwzajemniając jego oddanie Ura-
nia ofiarowała mu sławę i szacunek na świecie. Nie
szczędząc sił i środków Heweliusz zbudował w 1641 r.
przy dzisiejszej ulicy Korzennej 53/55 na dachach
swych trzech kamienic jedno z najlepiej wyposażo-
nych obserwatoriów w Europie5, którego instrumen-
rem, Samuelem Hartlebenem, Janem Wallisem, Piotrem
Gassendi, Ismaelem Boulliau. Jak większość uczonych jego
czasów prowadził bardzo obfitą korespondencję (M. BER-
SOHN, Kilka słów o Janie Heweliuszu astronomie gdań-
skim z w. XVII oraz o jego korespondencji, Warszawa
1889; — F. SCHWARZ, Henelius — Briefe, „Mitteilungen des
Wejtpreussischen Geschichtsverein” XXIV, 1925, s. 64—72; —
E. F. PICE, Heuelius, Flamsteed and Halley. Three Contem-
porary Astronomers and their Mutual Relation, London
1937; — J. UŁANOWICZ, Bisty J. Heweliusza, „Urania” 1958,
s. 220; — A. SIEMIGINOWSKA, J. URBAN, Korespondencja
Jana Heweliusza w zbiorach Bibliothegue Nationale i Biblio-
thćgue) de l’Observatoire w Paryżu, „Libri Gedanenses”
(Gdańsk) 1969, t. I, s. 135—138).
4 Heweliusz zajmował się także rzeźbą i drukarstwem
(M. BERSOHN, Jan Heweliusz jako rytownik i snycerz,
„Kłosy” X, 1870, nr 245, s. 150; — J. ECKHARDTOWNA,
Jan{ Heweliusz — astronom, drukarz i sztycharz gdański,
„Poligrafia” 1948, nr 1/2, s. 280—281). Muzeum Narodowe w
Poznaniu posiada kolorowany miedzioryt (10,2 X 15,9, nr
inw. TPN 4243) przedstawiający krajobraz górski z wijącą
się rzeką, sygnowany u dołu, po lewej: J. Heuelke.
5 E. RYBKA, Heweliusz Jan [w:] Polski Słownik Biogra-
ficzny t. IX/4, 1961, Z. 43, s. 492—493; — T. PRZYPKOWSKI,
Astronomiczna geneza aparatu projekcyjnego, „Kwart. Hist.
Nauki i Techniki” VI, 1961, nr 2, s. 232, 234.
237