DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Rożek, Michał: Nieistniejący kościół św. Szczepana w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0227
MICHAŁ ROŻEK
NIEISTNIEJĄCY KOŚCIÓŁ ŚW. SZCZEPANA W KRAKOWIE*
U schyłku XVIII i na początku XIX stulecia Kra-
ków utracił ponad dwadzieścia obiektów sakralnych.
W rezultacie destruktywnego działania czasu, akcji
kasacyjnej Księcia Prymasa Michała Poniatowskiego
i niszczycielskiej gospodarki austriackiego zaborcy,
wiele krakowskich kościołów zostało zburzonych.
W ten sposób zniszczono bezpowrotnie, niejednokrotnie
cenne obiekty architektury, a rozproszeniu, bądź de-
wastacji uległy dzieła sztuki przechowywane w tych
kościołach. Zachowane materiały archiwalne oraz iko-
nograficzne pozwalają na zrekonstruowanie nie istnie-
jących obiektów sakralnych dawnego Krakowa. Ten
wdzięczny temat w dalszym ciągu oczekuje na swego
monografistę1. Natomiast poniższe rozważania, nie
roszczące sobie pretensji do całkowitego wyczerpania
zagadnienia, będą dotyczyć dziejów i architektury —
bodaj najznakomitszego spośród zburzonych krakow-
skich kościołów — świątyni św. Szczepana, mieszczą-
cej się niegdyś w pobliżu Rynku, na obecnym placu
Szczepańskim. Kościół św. Szczepana wznosił się tu-
* Praca niniejsza była referowana 11.1.1974 na naukowym
posiedzeniu krakowskiego Oddziału Stowarzyszenia Histo-
ryków Sztuki.
i Przed laty badania nad zaginionymi kościołami Krako-
wa zainicjował na swym seminarium prof. UJ dr Jan Dą-
browski. Autor poniższego opracowania podjął ten temat
w r. 1967 na seminarium prof. dra Adama Bochnaka. O koś-
ciołach nie istniejących por.: M. ESTREICHEROWNA, Wy-
kaz zniesionych kościołów, kaplic i klasztorów w Krakowie
[w:] Kalendarz Katolicki Krakowski na r. 1889, s. 105—119; —
J. CHEŁMECKI, Wspomnienie o kościele św. Michała nie-
gdyś 00. Karmelitów Bosych w Krakowie, Kraków 1860; —
S. TOMKOWICZ, Szpital św. Ducha, Kraków 1892; — t e n-
ż e, Klasztor szpitalny św. Jadwigi, „Rocz. Krak.” XXII,
1929, s. 59—79; — F. KOPERA, O kościołach na Wawelu, ibi-
dem VIII, 1908, s. 54—68; — K. ESTREICHER, Fundacja Wie-
rzynkowa, ibidem XXV, 1934, s. 150—158 (kościół św. Gertru-
dy); — E. SOKOŁOWSKI, Dzieje klasztoru 00. Bernardynów
pod nazwą Żłóbek w Krakowie, Kraków 1949; — T. LEN-
KIEWICZ, Kościół Marii Magdaleny w Krakowie w świetle
ostatnich odkryć archeologicznych, „Biul. Krak.” I, 1959, s.
78—98; — C. BĄK, H. SITKO, J. WASZKIEWICZ, Dawny
szpital scholarów w Krakowie, Kraków 1959 (kościół św. Ro-
cha); — J. KLEPACKA, Kościół W.W. świętych w Krakowie
[w:] Kronika miasta Krakowa 1959—1960, Kraków 1962, s. 33—
66. O działalności Poniatowskiego i gospodarce austriackiej,
taj do r. 1802. Usytuowany na świętej osi wschód-za-
chód z odchyleniem na północ, zajmował większą
część południowej połaci pl. Szczepańskiego2.
W Liber beneficiorum Jan Długosz podał, że koś-
ciół św. Szczepana zbudowany z cegły stanowił para-
fię dla ludności zamieszkałej w jego okolicy oraz dla
mieszkańców Garbar, Kawiorów, Czarnej Wsi, Nowej
Wsi, Krowodrzy, Łobzowa, Biskupiego, Mydlnik,
Rząski, a nadto części Bronowie (villa in monte
Wrożna góra dieto, sita). Ta jedna z największych
krakowskich parafii obejmowała zatem swym zasię-
giem tereny przedmieść i wsi leżących od północne-
go-zachodu za murami Krakowa. Prawo patronatu
rależało do króla3. Kościół erygowano na pewno po
lokacji Krakowa (1257), najpewniej po r. 1287, tj. po
trzecim najeździe tatarskim, a przed r. 1300, skoro
już w r. 1302 wymieniana jest ulica Szczepańska (in
Sinte Stepanis Gasse), zaś w r. 1310 kościół św. Szcze-
pana (bye sente Stephan^. Wzmiankuje go również
dokument biskupa Jana Grota z 27.X.1327, ustalający
por.: W. CHOTKOWSKI, Księcia Prymasa Poniatowskiego
spustoszenia kościelne w Krakowie, Kraków 1918 (odb. z:
„Rozpr. Hist. Filoz. AU”, t. LXI); — D. REDEROWA, Stu-
dia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego
1796—1899, cz. I, „Rocz. Krak.” XXXIV, 1958, z. 2. Po zło-
żeniu do druku tej pracy, ukazał się artykuł W. ZINA,
Z badań nad kościołem Wszystkich Świętych w Krakowie,
Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. VIII, Kraków
1974, s. 5—17.
2 s. TOMKOWICZ, Kołłątajowski plan Krakowa z roku
1785, „Rocz. Krak.” IX, 1907, s. 148, il. 30 na S. 154. Dodajmy,
że ujęcie sylwety kościoła św. Szczepana przez Macieja
Dębskiego i Kazimierza Szarkiewicza, autorów planu, jest
błędne. Na panoramicznym rysunku Krakowa, nasz kościół
przypomina kształtem kościół św. Marka, brakuje nato-
miast barokowej fasady, znanej z rysunku Jerzego Głogow-
skiego, por. przyp. 50. Podobnie niedokładny jest rzut
kościoła.
3 j. DŁUGOSZ, Liber beneficiorum dioecesls Cracoulen-
sis, t. II, Cracoviae 1864, s. 14 nn.
4 Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300
do 1400, cz. I, wyd. F. PIEKOSIŃSKI, J. SZUJSKI [w:] Mo-
numentu Medii Aevi Historica IV, Kraków 1878, s. 6, nr 21;
— s. 14, nr 95; — S. TOMKOWICZ, Ulice i place Krakowa
w ciągu dziejów, „Bibl. Krak.” 63—64, 1926, s. 89; — J. SZUJ-
SKI, F. PIEKOSIŃSKI, Stary Kraków, Kraków 1901, s. 34.
215
NIEISTNIEJĄCY KOŚCIÓŁ ŚW. SZCZEPANA W KRAKOWIE*
U schyłku XVIII i na początku XIX stulecia Kra-
ków utracił ponad dwadzieścia obiektów sakralnych.
W rezultacie destruktywnego działania czasu, akcji
kasacyjnej Księcia Prymasa Michała Poniatowskiego
i niszczycielskiej gospodarki austriackiego zaborcy,
wiele krakowskich kościołów zostało zburzonych.
W ten sposób zniszczono bezpowrotnie, niejednokrotnie
cenne obiekty architektury, a rozproszeniu, bądź de-
wastacji uległy dzieła sztuki przechowywane w tych
kościołach. Zachowane materiały archiwalne oraz iko-
nograficzne pozwalają na zrekonstruowanie nie istnie-
jących obiektów sakralnych dawnego Krakowa. Ten
wdzięczny temat w dalszym ciągu oczekuje na swego
monografistę1. Natomiast poniższe rozważania, nie
roszczące sobie pretensji do całkowitego wyczerpania
zagadnienia, będą dotyczyć dziejów i architektury —
bodaj najznakomitszego spośród zburzonych krakow-
skich kościołów — świątyni św. Szczepana, mieszczą-
cej się niegdyś w pobliżu Rynku, na obecnym placu
Szczepańskim. Kościół św. Szczepana wznosił się tu-
* Praca niniejsza była referowana 11.1.1974 na naukowym
posiedzeniu krakowskiego Oddziału Stowarzyszenia Histo-
ryków Sztuki.
i Przed laty badania nad zaginionymi kościołami Krako-
wa zainicjował na swym seminarium prof. UJ dr Jan Dą-
browski. Autor poniższego opracowania podjął ten temat
w r. 1967 na seminarium prof. dra Adama Bochnaka. O koś-
ciołach nie istniejących por.: M. ESTREICHEROWNA, Wy-
kaz zniesionych kościołów, kaplic i klasztorów w Krakowie
[w:] Kalendarz Katolicki Krakowski na r. 1889, s. 105—119; —
J. CHEŁMECKI, Wspomnienie o kościele św. Michała nie-
gdyś 00. Karmelitów Bosych w Krakowie, Kraków 1860; —
S. TOMKOWICZ, Szpital św. Ducha, Kraków 1892; — t e n-
ż e, Klasztor szpitalny św. Jadwigi, „Rocz. Krak.” XXII,
1929, s. 59—79; — F. KOPERA, O kościołach na Wawelu, ibi-
dem VIII, 1908, s. 54—68; — K. ESTREICHER, Fundacja Wie-
rzynkowa, ibidem XXV, 1934, s. 150—158 (kościół św. Gertru-
dy); — E. SOKOŁOWSKI, Dzieje klasztoru 00. Bernardynów
pod nazwą Żłóbek w Krakowie, Kraków 1949; — T. LEN-
KIEWICZ, Kościół Marii Magdaleny w Krakowie w świetle
ostatnich odkryć archeologicznych, „Biul. Krak.” I, 1959, s.
78—98; — C. BĄK, H. SITKO, J. WASZKIEWICZ, Dawny
szpital scholarów w Krakowie, Kraków 1959 (kościół św. Ro-
cha); — J. KLEPACKA, Kościół W.W. świętych w Krakowie
[w:] Kronika miasta Krakowa 1959—1960, Kraków 1962, s. 33—
66. O działalności Poniatowskiego i gospodarce austriackiej,
taj do r. 1802. Usytuowany na świętej osi wschód-za-
chód z odchyleniem na północ, zajmował większą
część południowej połaci pl. Szczepańskiego2.
W Liber beneficiorum Jan Długosz podał, że koś-
ciół św. Szczepana zbudowany z cegły stanowił para-
fię dla ludności zamieszkałej w jego okolicy oraz dla
mieszkańców Garbar, Kawiorów, Czarnej Wsi, Nowej
Wsi, Krowodrzy, Łobzowa, Biskupiego, Mydlnik,
Rząski, a nadto części Bronowie (villa in monte
Wrożna góra dieto, sita). Ta jedna z największych
krakowskich parafii obejmowała zatem swym zasię-
giem tereny przedmieść i wsi leżących od północne-
go-zachodu za murami Krakowa. Prawo patronatu
rależało do króla3. Kościół erygowano na pewno po
lokacji Krakowa (1257), najpewniej po r. 1287, tj. po
trzecim najeździe tatarskim, a przed r. 1300, skoro
już w r. 1302 wymieniana jest ulica Szczepańska (in
Sinte Stepanis Gasse), zaś w r. 1310 kościół św. Szcze-
pana (bye sente Stephan^. Wzmiankuje go również
dokument biskupa Jana Grota z 27.X.1327, ustalający
por.: W. CHOTKOWSKI, Księcia Prymasa Poniatowskiego
spustoszenia kościelne w Krakowie, Kraków 1918 (odb. z:
„Rozpr. Hist. Filoz. AU”, t. LXI); — D. REDEROWA, Stu-
dia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego
1796—1899, cz. I, „Rocz. Krak.” XXXIV, 1958, z. 2. Po zło-
żeniu do druku tej pracy, ukazał się artykuł W. ZINA,
Z badań nad kościołem Wszystkich Świętych w Krakowie,
Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. VIII, Kraków
1974, s. 5—17.
2 s. TOMKOWICZ, Kołłątajowski plan Krakowa z roku
1785, „Rocz. Krak.” IX, 1907, s. 148, il. 30 na S. 154. Dodajmy,
że ujęcie sylwety kościoła św. Szczepana przez Macieja
Dębskiego i Kazimierza Szarkiewicza, autorów planu, jest
błędne. Na panoramicznym rysunku Krakowa, nasz kościół
przypomina kształtem kościół św. Marka, brakuje nato-
miast barokowej fasady, znanej z rysunku Jerzego Głogow-
skiego, por. przyp. 50. Podobnie niedokładny jest rzut
kościoła.
3 j. DŁUGOSZ, Liber beneficiorum dioecesls Cracoulen-
sis, t. II, Cracoviae 1864, s. 14 nn.
4 Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300
do 1400, cz. I, wyd. F. PIEKOSIŃSKI, J. SZUJSKI [w:] Mo-
numentu Medii Aevi Historica IV, Kraków 1878, s. 6, nr 21;
— s. 14, nr 95; — S. TOMKOWICZ, Ulice i place Krakowa
w ciągu dziejów, „Bibl. Krak.” 63—64, 1926, s. 89; — J. SZUJ-
SKI, F. PIEKOSIŃSKI, Stary Kraków, Kraków 1901, s. 34.
215