Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (36.1974)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

JAN SAMEK

„BACULA PASTORALIA” W POLSCE, NIEZNANY PASTORAŁ Z KOŚCIOŁA MARIACKIEGO
W KRAKOWIE I STANISŁAW SAMOSTRZELNIK

(Streszczenie referatu wygłoszonego na

zebraniu naukowym
23 maja 1973 r.)

Oddziału Warszawskiego

SHS w dniu


U. 1. Pastorał z 2. ćw. XVI w. i
lat 1700—23 w skarbcu kościoła
Mariackiego w Krakowie. (Fot.
W. Gumuła)

Odpowiednikiem katedry na
Wawelu był zawsze w Krakowie
kościół Mariacki — przedmiot du-
my i ambicji stołecznych miesz-
czan. Pieczołowicie ozdabiany i bo-
gato uposażany pod względem po-
siadanych dzieł sztuki przewyższał
wszystkie parafialne i klasztorne
świątynie, zaś proboszcz kościoła
od 1402 r. używał tytułu archiprez-
bitera i przysługiwały mu niektó-
re insygnia biskupie, do dziś zacho-
wane w skarbcu. Są to infuły i pa-
storały (il. 1, 2); jeden z tych ostat-
nich godny jest osobnego omówie-
nia. Wykonany ze srebra, o roz-
miarach kurwatury 291 X 242 mm
wykreślonej przy pomocy ewolwen-
ty (il. 3), zdaje się pochodzić z
dwóch okresów. Utworzona z mo-
tywów roślinnych część górna las-
ki wykazuje cechy gotyckie, rene-
sansowe i manierystyczne, stąd
trudno określić jej czas powstania,

nodus zaś i trzon mają cechy sto-
sowane powszechnie w złotnictwie
1. połowy XVIII w. W dekoracji
krzywizny pastorału uderza niejed-
nakowa grubość tworzącej ją ga-
łęzi, która gwałtownie przechodzi
w cienki pęd, miękkie okonturo-
wanie liści oraz ich silne odgięcia,
łączące ze sobą poszczególne zwoje.
W sumie wcześniejszą część pasto-
rału cechuje prostota, szlachetność
form i znakomita robota złotnicza.
Kwerendy archiwalne oraz lek-
tura stosunkowo licznie zachowa-
nych inwentarzy skarbca nie dają
odpowiedzi na pytanie, z jakiego
czasu pochodzi górna część ma-
riackiej laski. Wiadomo jedynie, że
badany pastorał ofiarował Domi-
nik Lochman, archiprezbiter koś-
cioła w latach 1700—23, zmarły w
1742 r.
Dla wyjaśnienia problemów, ja-
kie nastręcza kurwatura, wypada
więc dokonać przeglądu pastora-
łów zachowanych w katedralnych
i klasztornych skarbcach w Polsce.
Pomijając romańskie, których
dotrwało sporo (wśród nich kilka
limuzyjskiej roboty), z okresu go-
tyku znamy trzy laski: franciszka-
nina, sufragana Jerzego, biskupa
laodyckiego z 1445 r. w Muzeum
Narodowym w Krakowie (Zbiory
Czartoryskich); w kościele klasz-
tornym w Żarnowcu, z przed poło-
wy XV w. . oraz Andrzeja Krzyc-
kiego, biskupa płockiego z lat
1527—33, w skarbcu katedry w
Płocku. Wszystkie one różnią się
jednak znacznie od krakowskiego
zabytku.
Z dalszych lat XVI w. wymie-
nić można tylko jeden pastorał, Ja-
na Ponętowskiego, opata gradow-
skiego, z przed 1586 r., przecho-
wywany w Muzeum Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Krakowie, deko-
rowany haftem na stelażu drewnia-
nym. Więcej zabytków dotrwało z
XVII w.: drugi pastorał żarnowiecki
z czasu przed 1607 r., dzieło złotni-
ka toruńskiego Hansa Herdena, oraz
laski w Tarnowie; pochodząca z
Tyńca (zapewne z początku XVII
w.); ze skasowanego klasztoru be-
nedyktynek w Sandomierzu (ok.
1620 r.); bpa Piotra Gembickiego


U. 2. Pastorał z 2. ćw. XVI w. i
lat 1700—23 w skarbcu kościoła
Mariackiego w Krakowie. (Fot.
W. Gumuła)

w skarbcu wawelskim (1624—57 r.);
w klasztorze benedyktynek w Sta-
niątkach (ok. połowy XVII w.); w
skarbcu kościoła bożogrobców w
Miechowie (po 1655 r.) oraz bpa
Jana Małachowskiego na Wawelu
(1681—91 r.). Z wymienionych obiek-
tów tylko pastorał w Żarnowcu wy-
kazuje pewne związki z kurwaturą
z kościoła Mariackiego. Także po-
równanie z dziełami z XVIII w. w
Gnieźnie, Krakowie i Częstochowie
nie daje pożądanych rezultatów.
Podobnie negatywne wyniki
przynosi zestawienie zajmującego
nas pastorału z dziełami obcych
środowisk jak laski: z 1520 r. w
S. Lorenzo we Florencji, w kated-
rze w Nitrze na Słowacji (XVI w.)
czy pastorał opata Jana Dressla z
Ebrach przechowywany w Sztok-
holmie (1625 r.) i baculus w Melk
(1641 r.).

205