Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (36.1974)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

JAN SAMEK

MONSTRANCJA PAULIŃSKA Z 1706r. 1 RELACJA O NIEJ BENEDYKTA CHMIELOWSKIEGO
ORAZ KORAL W RZEMIOŚLE ARTYSTYCZNYM W POLSCE

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Krakowskiego Oddziału SHS
w dniu 6 kwietnia 1973 r.

Benedykt Chmielowski w niedo-
cenianym do niedawna dziele pt.
Nowe Ateny, wydanym we Lwowie
w 1745 r., w rozdziale Drogich, szka-
tuła kamieni..., pisząc o koralu
wspomina oglądaną w skarbcu pau-
linów w Częstochowie monstrancję
wykonaną z korala. Ten rzadki w
polskim piśmiennictwie opis złot-
niczego wyrobu zainicjował bada-
nia, których rezultatem było stwier-
dzenie, że oglądane przez księdza
Benedykta ostensorium zachowało
się w klasztorze paulinów w Kra-
kowie.
Wykonana ze srebra, w całości
pozłocona, o rozmiarach 908 mm
(wysokość) X 490 mm (największa
szerokość) monstrancja, pochodzi z
roku 1706, wykuta zaś została kosz-
tem prowincjała paulinów ks. Kon-
stantego Moszyńskiego, z którego
osobą jako mecenasa sztuki łączą
się liczne prace prowadzone przez
paulinów w Częstochowie, Warsza-
wie, Starej Wsi, Leśnej, Wieruszo-
wie i Wielgomłynach.
W krakowskiej monstrancji prze-
de wszystkim zwraca uwagę umie-
szczona ponad nodusem duża gałąz-
ka korala, obok której wyrastają
giętkie gałęzie winnej latorośli ob-
ciążone czternastoma gronami, wy-
konanymi również z korala. Na od-
gałęzieniach drzewka koralowego
umieszczone były pierwotnie posąż-
ki dwunastu apostołów, obecnie za-
chowane w liczbie czterech. Całości
dopełnia figurka św. Pawła Pustel-
nika klęczącego na palmie, który
podtrzymuje otaczającą reservacu-
lum glorię. Dekorację ostensorium
stanowi koral występujący obficie
na stopie, nodusie, glorii i wień-
czącej ją koronie, ponadto puszkę
na hostię akcentuje wieniec z po-
krytych emalią kwiatów róży. Jeżeli

chodzi o środowisko złotnicze brak
cech miejskiej i imiennej; wzmian-
ki archiwalne i podobieństwo z lo-
kalnymi wyrobami wskazuje na
złotnika wykształconego w Krako-
wie, który mógł pozostawać na
usługach zakonu i być może pra-
cował w macierzystym klasztorze.
Zastosowanie w krakowskiej
monstrancji na dużą skalę winnej
latorośli jest w świetle symboliki
wino-krew w pełni zrozumiałe, na-


II. 1. Kielich 1717 r., Kraków, klasz-
tor paulinów Na Skałce. (Fot. W.
Gumuła)

tomiast włączenie do kompozycji
gałązki korala z posążkami aposto-
łów wymaga osobnego wyjaśnienia.
Koral, występujący często w
przedstawieniach Dzieciątka Jezus
ze względu na barwę wiązany był
zawsze z Męką Zbawiciela. Do ko-
rala porównywany bywał w polskiej
poezji drugiej połowy XVII w.
Chrystus, o czym świadczy wiersz
przypisywany Herakliuszowi Lubo-
mirskiemu pt. Obraz Męki Jezuso-
wej z niewczasów jego narodzenia
wybrany, wydany w Krakowie w
1682 r. Tak więc w krakowskiej
monstrancji widzieć można zobrazo-
wanie porównania zawartego w
ewangelii św. Jana „Ego sum vitis
vos palmites”.
Przechodząc do wartości arty-
stycznych monstrancji, konstatuje-
my, że poza walorami wynikający-
mi z kompozycji decydują o nich
dwa elementy — kolor i ruch.
Ostensorium cechuje specyficzny
koloryt, na który składają się bar-
wy złota i czerwona. Element rze-
czywistego ruchu zapewnia dziełu
umieszczenie ciężkich gron winnej
latorośli na sprężynkach, stanowią-
cych przedłużenie gałązek, co daje
efekt niepospolity.
Pozostaje pytanie, jaką pozycję
zajmuje monstrancja od paulinów
w stosunku do innych tego rodzaju
wyrobów w Polsce i licznych dzieł
wykonanych z użyciem korala we
Włoszech a także na terenie Francji
i Niemiec.
Choć z daleka sprowadzany, ko-
ral nie był obcy polskim wyrobotn
złotniczym. Ze średniowiecznych za-
bytków wymienić tutaj należy wy-
konaną ze złoconego brązu kurwa-
turę pastorału datowaną na 2. poł.
XIII w. znalezioną w Gnieźnie, któ-

88