DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Stolot, Franciszek: Monstrancja z kościoła parafialnego w Krośnie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0239
FRANCISZEK STOLOT
MONSTRANCJA Z KOŚCIOŁA
Podczas objazdu redakcyjnego katalogu zabytków
sztuki powiatu brzozowskiego w województwie rze-
szowskim zwróciłem uwagę na wielką monstrancję
wykonaną ze srebra i częściowo pozłacaną, znajdują-
cą się w kościele parafialnym w Haczowie1. Jej cza-
sowi powstania, domniemanemu środowisku, w któ-
rym mogła być wykonana oraz jej pierwotnemu miej-
scu przechowania poświęcone są niniejsze uwagi.
Monstrancja z Haczowa (il. 1 i 3) skomponowana
została w typie późnogotyckich monstrancji o retabu-
lum trój polowym, zwieńczonym trzema wieżyczkami,
przy użyciu motywów stylowo przynależnych do sztu-
ki gotyckiej i renesansowej. Składa się ona z od-
dzielnie wykonanej, owalnej stopy ozdobionej fryzem
plastycznych rozetek oraz puklowaniem przechodzą-
cym w okrągły trzon z takimż talerzykiem. Górna,
sześcioboczna część trzonu, przerwana jest — również
sześciobocznym — nodusem, którego boki z motywem
plecionki obwiedziono profilowanymi ramkami. Trzon
przechodzi w podporę retabulum o formie poziomej
listwy zwieńczonej mlaswerkamli złożonymi z przepla-
tających się, odwróconych arkadek zakończonych trój-
liściami. Z podstawy podpory retabulum wyrastają
duże, ażurowo rzeźbione gałązki o mięsistych liściach
i tulipanowatych kwiatach. Retabulum monstrancji
skomponowano przy użyciu motywu serliany (il. 3).
W części środkowej, wyższej i szerszej, zamkniętej
półkolistym lukiem, mieści się okrągła puszka na
hostię otoczona promieniami na przemian prostymi
i falistymi. Pustą przestrzeń pomiędzy podstawą re-
tabulum a okrągłą puszką na hostię zajmuje blaszka
dekorowana ostrołukowymi arkadkami wypełnionymi
trójliściami. W prostokątnych polach bocznych reta-
bulum ze splotami ażurowych gałązek w górnej
części, układających się w łuk oślego grzbietu, stoją
na postumentach dwie pełń opla styczne figurki: bis-
kupa z lewej i arcybiskupa z prawej strony. Reta-
bulum zwieńczone jest trzema wieżami, z których
boczne, niższe przykryte są hełmami wykonanymi ze
spiralnie skręconych drucików zakończonych kwiato-
1 Wys. monstrancji wynosi 95 cm, szer. retabulum 36,5
cm.
2 Sygnowanym dziełem M. Dietricha jest monstrancja z
początku w. XIX w kościele parafialnym w Siedliskach w
PARAFIALNEGO W KROŚNIE
nami. Środkowa, wyższa, wyrastająca niejako z ka-
błąkowej korony, zwieńczonej kulą z krzyżem, ma
formę jakby dwuprzezroczowego hełmu. Dolne, sześ-
cioboczne przeźrocze, w którym stoją figurki Matki
Boskiej z Dzieciątkiem oraz śś. Piotra i Pawła zam-
knięte jest liściastą koroną, z której wyrastają esowa-
te woluty. Na nich wspiera się węższe, również sześ-
cioboczne przeźrocze górne z posążkiem biskupa wew-
nątrz. Wieńczy ją profilowany gzyms z rzędem akan-
towych liści, który stanowi podstawę ażurowego hełmu
w kształcie sześciobocznego ostrosłupa z żabkami na
krawędziach oraz grupą Pasji na szczycie. Boki reta-
bulum oraz przestrzeń pomiędzy wieżami dekorowane
są jakby uchami o formie pełnoplastyciznych wici ro-
ślinnych. Ikonograficzny opis monstrancji uzupełnić
trzeba jeszcze wzmianką o sześciu figurkach aniołków
trzymających narzędzia Męki Pańskiej.
Na stopie omawianej monstrancji znajduje się ce-
cha imienna złotnika M.D.(ietricha) z Jarosławia i da-
ta 1818, którą przyjmowano za czas powstania całości
dzieła2. Porównanie stopy i jej dekoracji z pozosta-
łymi częściami monstrancji nie pozostawia wątpli-
wości, że datę tę odnieść trzeba tylko do stopy.
Biorąc pod uwagę formy artystyczne można wy-
różnić w monstrancji haczowskiej dwojakiego rodzaju
elementy stylowe. Pierwsze z nich wiążą ją z mało-
polskim złotnictwem późnogotydkim. Są to: typ kom-
pozycyjny trójpolowego retabulum zwieńczonego wie-
żami nakrytymi hełmami wykonanymi ze spiralnie
skręconych drutów, łuki oślego grzbietu w polach
bocznych, maswerkowe koronki, ostrołukowe arkady
u podstawy retabulum. Drugie z nich, renesansowe,
występują w sztuce polskiej od w. XVI i są cha-
rakterystyczne dla złotnictwa małopolskiego na prze-
łomie w. XVI i XVII lub 1. ćw. w. XVII. Należą
do nich: motyw serliany, wicie roślinne o mięsistych
liściach, plecionka na nodusie, kabłąkowa korona,
promienista aureola wokół puszki złożona z na prze-
mian biegnących promieni prostych i falistych.
powiecie brzozowskim (Katalog zabytków sztuki w Polsce t.
XII, województwo rzeszowskie pod red. E. Snieżyńskiej-Sto-
lotowej i F. Stolota, z. 2 powiat brzozowski opr. M. KOR-
NECKI i J. SAMEK, Warszawa 1974, s. 82.
227
MONSTRANCJA Z KOŚCIOŁA
Podczas objazdu redakcyjnego katalogu zabytków
sztuki powiatu brzozowskiego w województwie rze-
szowskim zwróciłem uwagę na wielką monstrancję
wykonaną ze srebra i częściowo pozłacaną, znajdują-
cą się w kościele parafialnym w Haczowie1. Jej cza-
sowi powstania, domniemanemu środowisku, w któ-
rym mogła być wykonana oraz jej pierwotnemu miej-
scu przechowania poświęcone są niniejsze uwagi.
Monstrancja z Haczowa (il. 1 i 3) skomponowana
została w typie późnogotyckich monstrancji o retabu-
lum trój polowym, zwieńczonym trzema wieżyczkami,
przy użyciu motywów stylowo przynależnych do sztu-
ki gotyckiej i renesansowej. Składa się ona z od-
dzielnie wykonanej, owalnej stopy ozdobionej fryzem
plastycznych rozetek oraz puklowaniem przechodzą-
cym w okrągły trzon z takimż talerzykiem. Górna,
sześcioboczna część trzonu, przerwana jest — również
sześciobocznym — nodusem, którego boki z motywem
plecionki obwiedziono profilowanymi ramkami. Trzon
przechodzi w podporę retabulum o formie poziomej
listwy zwieńczonej mlaswerkamli złożonymi z przepla-
tających się, odwróconych arkadek zakończonych trój-
liściami. Z podstawy podpory retabulum wyrastają
duże, ażurowo rzeźbione gałązki o mięsistych liściach
i tulipanowatych kwiatach. Retabulum monstrancji
skomponowano przy użyciu motywu serliany (il. 3).
W części środkowej, wyższej i szerszej, zamkniętej
półkolistym lukiem, mieści się okrągła puszka na
hostię otoczona promieniami na przemian prostymi
i falistymi. Pustą przestrzeń pomiędzy podstawą re-
tabulum a okrągłą puszką na hostię zajmuje blaszka
dekorowana ostrołukowymi arkadkami wypełnionymi
trójliściami. W prostokątnych polach bocznych reta-
bulum ze splotami ażurowych gałązek w górnej
części, układających się w łuk oślego grzbietu, stoją
na postumentach dwie pełń opla styczne figurki: bis-
kupa z lewej i arcybiskupa z prawej strony. Reta-
bulum zwieńczone jest trzema wieżami, z których
boczne, niższe przykryte są hełmami wykonanymi ze
spiralnie skręconych drucików zakończonych kwiato-
1 Wys. monstrancji wynosi 95 cm, szer. retabulum 36,5
cm.
2 Sygnowanym dziełem M. Dietricha jest monstrancja z
początku w. XIX w kościele parafialnym w Siedliskach w
PARAFIALNEGO W KROŚNIE
nami. Środkowa, wyższa, wyrastająca niejako z ka-
błąkowej korony, zwieńczonej kulą z krzyżem, ma
formę jakby dwuprzezroczowego hełmu. Dolne, sześ-
cioboczne przeźrocze, w którym stoją figurki Matki
Boskiej z Dzieciątkiem oraz śś. Piotra i Pawła zam-
knięte jest liściastą koroną, z której wyrastają esowa-
te woluty. Na nich wspiera się węższe, również sześ-
cioboczne przeźrocze górne z posążkiem biskupa wew-
nątrz. Wieńczy ją profilowany gzyms z rzędem akan-
towych liści, który stanowi podstawę ażurowego hełmu
w kształcie sześciobocznego ostrosłupa z żabkami na
krawędziach oraz grupą Pasji na szczycie. Boki reta-
bulum oraz przestrzeń pomiędzy wieżami dekorowane
są jakby uchami o formie pełnoplastyciznych wici ro-
ślinnych. Ikonograficzny opis monstrancji uzupełnić
trzeba jeszcze wzmianką o sześciu figurkach aniołków
trzymających narzędzia Męki Pańskiej.
Na stopie omawianej monstrancji znajduje się ce-
cha imienna złotnika M.D.(ietricha) z Jarosławia i da-
ta 1818, którą przyjmowano za czas powstania całości
dzieła2. Porównanie stopy i jej dekoracji z pozosta-
łymi częściami monstrancji nie pozostawia wątpli-
wości, że datę tę odnieść trzeba tylko do stopy.
Biorąc pod uwagę formy artystyczne można wy-
różnić w monstrancji haczowskiej dwojakiego rodzaju
elementy stylowe. Pierwsze z nich wiążą ją z mało-
polskim złotnictwem późnogotydkim. Są to: typ kom-
pozycyjny trójpolowego retabulum zwieńczonego wie-
żami nakrytymi hełmami wykonanymi ze spiralnie
skręconych drutów, łuki oślego grzbietu w polach
bocznych, maswerkowe koronki, ostrołukowe arkady
u podstawy retabulum. Drugie z nich, renesansowe,
występują w sztuce polskiej od w. XVI i są cha-
rakterystyczne dla złotnictwa małopolskiego na prze-
łomie w. XVI i XVII lub 1. ćw. w. XVII. Należą
do nich: motyw serliany, wicie roślinne o mięsistych
liściach, plecionka na nodusie, kabłąkowa korona,
promienista aureola wokół puszki złożona z na prze-
mian biegnących promieni prostych i falistych.
powiecie brzozowskim (Katalog zabytków sztuki w Polsce t.
XII, województwo rzeszowskie pod red. E. Snieżyńskiej-Sto-
lotowej i F. Stolota, z. 2 powiat brzozowski opr. M. KOR-
NECKI i J. SAMEK, Warszawa 1974, s. 82.
227