Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (36.1974)

WYSTAWY — RECENZJE

płynnych ruchach. Trzecim — bez wątpienia najważ-
niejszym dla wniosków w sprawie osób artystów —
podobne traktowanie powierzchni roślin i ciał zwie-
rzęcych delikatnym i bardzo zróżnicowanym, ale nie
naturalistycznym, lecz stylizującym modelunkiem. Mo-
delunek ten jednocześnie dokładnie oddaje szczegóły
upierzenia, rogowatych dziobów, łusek na nogach czy
włókien łodyg (il. 1 i 2). Tak dalece posunięte zamiło-
wanie do szczegółu upodabnia epidermę kamienia
do drobiazgowego opracowania motywów na arab-
skich wyrobach z kości i dlatego uzasadnionym wy-
daje się pogląd, że tę część dekoracji wykonali Mau-
rowie, być może rekrutujący się spośród niewolników
przebywających wówczas w klasztorze. Przyjęcie ta-
kiego wniosku nie przynosi jednak jeszcze całej odpo-
wiedzi na pytanie o mechanizm powstania form kapi-
teli krużganka w Silos. Ich stereometrię tworzą bo-
wiem motywy roślinne i zwierzęce, a to pozwala je
zaliczyć do głowic w pełni romańskich, w których
życie elementu dekorującego nie było już więcej, jak
w dziełach przedromań.skich czy przedromańską tra-
dycję kontynuujących, podporządkowane strukturze
elementu architektonicznego, ale ją wręcz swoim
kształtem tworzyło26. Kapitele arabskie natomiast na-
dal kontynuowały podstawową kompozycję głowicy
akantowej w jej odmianach ukształtowanych we
wschodnich ośrodkach basenu Morza Śródziemnego
w V w.27, jak to poświadczały choćby dwa ekspono-
wane w Silos a wspomniane już przykłady z epoki
kalifackiej (11, 12)28. W powstaniu form najstarszych
kapiteli krużganka równie ważnym współczynnikiem
była więc tworząca się sztuka romańska, a tej nie
mogli przynieść ze sobą artyści arabscy. Nie wydaje
się również, by mogli ją wnieść do Silos artyści
mozarabscy, których udział w tworzeniu rzeźby ka-
miennej na terenie północnej Hiszpanii w końcu
XI w. wyraźnie osłabł, a jeśli jeszcze zaznaczał się,
to w dziełach o tak czytelnym mozarabskim charak-
terze, jak choćby dekoracja portalu de las Virgenes
w kościele w samym Silos29. Należy zatem przyjąć,
że autor koncepcji bliźniaczych głowic krużganka był
doskonale obznajmiony z podstawowym kierunkiem
poszukiwań romańskiej rzeźby architektonicznej na
obszarze północnej Hiszpanii, a zapewne także Lang-
wedocji i tej tendencji rygorystycznie podporządkował
świat motywów orientalnych oraz arabską fantazyj-
ność. Ale jednocześnie pozostawił tym współczynni-
kom stylowym swobodę wypowiedzi nieznaną w żad-
nym innym chrześcijańskim środowisku artystycznym,
nawet na tych obszarach, gdzie przecież spotkanie
Zachodu i Wschodu było codzienną rzeczywistością.
Zapewne nie uda się już dokładnie zrekonstruować
mechanizmów ani ustalić uczestników procesów, któ-
re doprowadziły do powstania tak wybitnego i indy-
widualnego dzieła. Należy wszakże podkreślić, że wy-

26 Ostatnio bardzo trafnego rozróżnienia między kapite-
lem przedromańskim a romańskim dokonał F. MAURER-
-KUHN, Romanische Kapitellplastik in der Schweiz, Bern
1971, (Basler Studien zur Kunstgeschichte, XI), s. 7.
27 R. KAUTZSCH, Kapitellstudien, Beitrdge zu einer
Geschichte des spatantiken Kapitells im Osten vom vierten
bis ins siebente Jahrhundert, Berlin-Leipzig 1936, zob. zwłasz-
cza s. 40 nn. i 98 nn.
28 Por. także M. de ASSAS, Capiteles arabes y mudeja-
res espanoles, „Museo Espafiol de antiguedades” V, 1875,
S. 413—437; — M. OCAŃA JIMENEZ, Capitales epigrafiados
de Madinat al-Zahra, „Al-Andalus” IV, 1936, s. 158—166; —
tenże, Capitales fechados del siglo X, „Al-Andalus” V,

stawa w Silos dawała rzadką sposobność do przepro-
wadzenia dokładniejszych rozróżnień wśród czynni-
ków genetycznych tej rzeźby.
Spośród zagadnień rozpatrywanych w dotychcza-
sowej literaturze, a nasuwających się wyraziście przy
oglądaniu krużganka w kontekście wystawy, na wspo-
mnienie zasługuje jeszcze problem zależności romań-
skich reliefów na czterech filarach narożnych od
(radycji mozarabskiej. Sześć tych płaskorzeźb (Zdję-
cie z Krzyża, Złożenie do Grobu i Zmartwychwstanie,
Wędrówka do Emmaus, Niedowiarstwo św. Tomasza,
Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha św.) powstało za-
pewne na przełomie XI i XII w., między pierwszą
a drugą fazą prac przy kapitelach. Reprezentują one
bez reszty repertuar form figuralnych w pełni już
ukształtowanego romanizmu w odmianie, która sta-
nowi najwcześniejsze w Kastylii, bardzo indywidual-
ne rozwinięcie koncepcji wypracowanych w Lang-
wedocji. Ale obok nich mógł M. Schapiro we wspom-
nianym poprzednio artykule wykazać współtrwanie
w reliefach w Silos licznych pozostałości mozarabskie-
go sposobu rozmieszczania figur w kompozycji i moz-
arabskiego pojmowania przestrzeni w przedstawie-
niu30. Dotyczy to w szczególności reliefów z Niedo-
wiarstwem św. Tomasza i Wniebowstąpieniem.
Wprawdzie na wystawie było niewiele dzieł repre-
zentujących styl mozarabski w przedstawieniach figu-
ralnych, ale nawet te które pokazano, zwłaszcza frag-
ment z najstarszego, zachowanego kodeksu Beatusa
z iluminacjami (157), pozwalały dobrze wniknąć w
istotę zauważonych przez M. Schapiro podobieństw
i ułatwiały rozumienie procesu formowania się dia-
lektu sztuki romańskiej w tym wyjątkowym środo-
wisku.
Dwa pozostałe reliefy w krużganku, Drzewo Jes-
sego i Zwiastowanie, powstały w 2. połowie XII w.
Silne akcentowanie budowy ciała pod zwojami mięk-
ko i plastycznie kształtowanych szat, organiczność
pozy, naturalizm fizjonomiczny stanowią znamiona
bardzo późnego stylu romańskiego, w obrębie którego
— również w innych środowiskach — torowała sobie
drogę bardziej naturalna wizja człowieka sztuki na-
stępnego stulecia. Ale nadzwyczajna ruchliwość form,
zagmatwany rysunek i przerysowane proporcje figur
każą zaliczyć te dzieła, podobnie jak pokrewne im
rzeźby z Carrión de los Condes31, raczej do kierunku
„barokowego”, od którego nie było właściwie przejś-
cia do „klasycyzmu” przełomu XII i XIII w.32 Obser-
wacje te nasuwały się przy porównaniu omawianych
reliefów z pokazanymi na wystawie kapitelami z San-
ta Maria de Aguilar de Campoo (23—25, 27; il. 3)
i z głową Chrystusa z Benevivere (28). W tych przy-
kładach z regionu Palencii romańskie zdyscyplinowa-
nie formy uległo już rozluźnieniu. Nie przemieniło
się jednak, jak w późnych płaskorzeźbach z Silos, w

1940, s. 437—449; — M. GÓMEZ MORENO, Capitales arabes
documentados, „Al-Andalus” VI, 1941, s. 422—427; — tenże,
El arte arabe espafiol hasta los Almohades, Arte mozdrabe,
[w:] Ars Hispaniae, t. III, Madrid 1951, s. 49, 72, 80 i 89.
29 GU1DIOL R1CART,, GAYA NUNO, o.c., s. 240.
30 SCHAPIRO, o.c., zwłaszcza S. 354 nn.
31 GUDIOL RICART, GAYA NUŃO, o.c., is. 252—253.
32 w czasie prac wykopaliskowych w klasztorze w latach
1964—68 odkryto liczne dzieła rzeźby romańskiej z końca
XII w., m.in. ogromny tympanon ze scenami z cyklu Naro-
dzenia Chrystusa, ale rzeźb tych na wystawie nie pokazano,
zob. J. YARZA LUANCES, Neuuos hallazgos romdnicos en el
Monasterio de Silos, „Goya” 1970, nr 96, s. 342—345.

332