SOKRATES I PLATON. UWAGI O IKONOGRAFII...


II. 10. Cyceron z uczniem, XII w., Berlin, Staatsbibliothek, Ms lat. 252,
fol. lv. (Fot. Muzeum Naród, w Warszawie)

aereorum natura uigent...”. Wpływ Izydora widoczny
jest np. u Thietmara28, gdy opowiada: „Videns autem
daimon, id est omnia sciens...” Ale ocena demona jest
tu jak w całej literaturze średniowiecznej zdecydo-
wanie negatywna, pozbawiona Augustynowej zadu-
my29, której echem wydaj e się pobłażliwe potrak-
towanie przez miniatora rękopisu w Heiligenkreuz
naszego powietrznego bohatera. Groteskowy profil wy-
łaniający się z obłoków nie zdołał odjąć powagi mo-
mentowi przekazywania mądrości uczniowi przez fi-
lozofa ateńskiego ani odebrać tej lekcji jej donios-
łości. Stanowi co najwyżej dyskretny przytyk orto-
doksyjnego umysłu, spoglądającego na pogańską
przeszłość z widoczną aprobatą — przytyk zabarwio-
ny wcale łagodną drwiną z „demonicznej” ingerencji
w nauczanie.
Dzięki umieszczeniu głowy „boga Sokratesa” w
inicjale austriackim przedstawienie to uznać musimy
za najpełniejsze znane wyobrażenie historyczne Pla-
tona z Sokratesem, unikalne w sztuce średniowiecz-
nej. Rozwinięcie to zdradza nie tylko żywe zaintere-
sowanie dla postaci filozofów lecz także wyczucie ak-
tualności treści obranego tematu dla współczesnego
artyście; otoczenia. Treścią tą był głęboki związek

duchowy pomiędzy mistrzem a młodocianym uczniem,
pewien pełen harmonii hermetyzm, jakim nacechowa-
ne zostało owo przekazywanie mądrości.
Porównanie wizerunku filozofów skreślonego przez
Mateusza Paris z rysunkiem w Heiligenkreuz pozwa-
la stwierdzić istotną różnicę w odmalowaniu w oby-
dwu działach wzajemnego stosunku Sokratesa i Pla-
tona. Gdy na przedstawieniu z XIII w. dominującą
myślą zdaje się być nieco ekstrawagancka gloryfikacja
uczonego przy pracy — apoteoza mistrza, którego mą-
drość uzupełniona zostaje przez ukryte zabiegi kocha-
jącego ucznia, pragnącego pozostać w cieniu wielkiego
mentora — w inicjale dwunastowiecznym stykamy się
z tradycyjnie pojętą sceną nauczania, utrzymującą
elementy składowe w doskonałej równowadze ideo-
wej i kompozycyjnej, z koncepcją uformowaną przez
wcześniejsze Średniowiecze na gruncie tradycji an-
tycznej, ujmującej mistrza i ucznia jako równorzęd-
nych niejako partnerów w uprawianiu Mądrości.
Koncepcja ta wspiera się na antycznej praktyce prze-
kazywania wiedzy przez doświadczoną osobę starszą
wybranej i troskliwie pouczanej młodszej, w drodze
dwuosobowego trwałego kontaktu umysłowego. Kon-
cepcja ta, jakkolwiek niewątpliwie starsza30, ugrun-

28 Kronika Thietmara, z tekstu łacińskiego przetłuma-
czył, wstępem poprzedził i komentarzem opatrzył M. Z.
JEDLICKI, Poznań 1953, s. 33.
29 Augustyn potrzebował aż dwóch Ksiąg De Cwitate,
by odeprzeć wierzenia starożytne o istnieniu dobrych de-
monów obok demonów złych, szczegółowo omawiając przy-
pisywane im zalety i akcentując wady.

30 ,,Jakikolwiek byłby sens metafizyczny egipskiej wła-
dzy królewskiej — pisze F. DAUMAS, autor cennej syntezy
Od Narmera do Kleopatry (Warszawa 1973) — bieg wyda-
rzeń w okrutny niemal sposób pouczył jej przedstawicieli
jaką wartość przedstawia wysiłek osobisty, którego nie
może uniknąć syn człowieka w pełnym znaczeniu tego wy-
razu. W Egipcie spotykamy się z pierwszą w historii próbą

111