DOI Heft:
Nr. 3
DOI Heft:Materiały
DOI Artikel:Wystawy i Recenzje
DOI Artikel:Skubiszewski, Piotr: "Silos i jego epoka". Wystawa w Silos i w Madrycie 1973
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0350
WYSTAWY — RECENZJE
Pax (178), wreszcie inny wielki krucyfiks, pochodzący
z klasztoru w Carrizo (179; il. 11). Płaskorzeźbione
postacie na relikwiarzu św. Jana Chrzciciela i św.
Pelagius.za ąraz na tzw. skrzynce Błogosławieństw
należą do pierwszych na terenie Leónu manifestacji
wczesnej formy romańskiej52. Jeżeli przyjąć, zgodnie
z wynikami ostatnich badań J. Williamsa, że Panteon
de los Reyes, a wraz z tą budowlą dekoracja jego
kapiteli — dzieło dotychczas uważane za najstarszy
przejaw nowego stylu w tym regionie — powstało
dopiero u schyłku XI w.53, te reliefy kościane nabie-
rają szczególnego znaczenia w dziejach romańskiej
sztuki w Hiszpanii. Równie wyraziście przełomowa
rola „małej sztuki” występuje w przypadku wielkiego
krzyża z r. 1063, w którym obok tradycyjnych asturyj-
skich i mozarabskich motywów zwierzęco-roślinnych
i niewielkich rozmiarami przedstawień symbolicznych
pojawia się pełnoplastyczna figura Ukrzyżowanego.
Wprawdzie tchnie ona jeszcze mozarabską ekspresyj-
nością rozlewnego oblicza, ale zdyscyplinowanym ryt-
mem i rozmachem wielkich form wprowadza zgoła
nowe wartości do rozdrobnionej i ornamentalnie po-
traktowanej — na wzór dawnych krzyży — po-
wierzchni przedmiotu. Jako przykłady wczesnoro-
mańskich form figuralnych w „małej sztuce”, wypeł-
niały te trzy dzieła pewną lukę na wystawie, jaką
stanowił odnotowany już przez nas brak większych
dzieł złotnictwa figuralnego54, jakkolwiek obraz byłby
pełniejszy, gdyby pokazano choć jeden przykład koś-
cianych płaskorzeźb narracyjnych, np. którąś z płytek
okrywających relikwiarz św. Emiliana w San Milian
de la Cogolla55.
Dzieła powstałe dla kolegiaty San Isidoro i w
kręgu fundacji Ferdynanda I nie mogły być pominię-
te na wystawie poświęconej klasztorowi w Silos za
rządów św. Dominika. Właśnie poprzez niego, odno-
wiciela opactwa z woli króla, zostało Silos wprzęgnię-
tą w służbę idei monarchii hiszpańskiej skupionej
wokół scentralizowanej władzy nawiązującej do tra-
dycji królów wizygockich i asturyjskich, wokół re-
formowanego Kościoła i odnowionego kultu patrona
całej Hiszpanii56. Sztuka w Silos, jak była już o tym
mowa, nieco później i w nieco inny sposób wkroczyła
na drogę romańską. Przeszła jednak w istocie ten
sam proces przezwyciężania partykularyzmu przed-
romańskiego na rzecz uniwersalnego języka artystycz-
nego wyrażającego związki z Europą a jednocześnie
będącego posłaniem kulturowym dla jednoczącego się
Półwyspu57. Na wystawie można było odnotować prze-
jawy tego paralelizmu zjawisk między Leon a Silos.
Krucyfiks z Carrizo reprezentuje bardziej zaawan-
sowane od Ukrzyżowanego z kolegiaty San Isidoro
formy romańskie w rzeźbie pełnoplastycznej, a już
w pełni dokonana środkami nowego stylu integracja
postaci występuje w Chrystusie na Majestacie w reli-
kwiarzu typu Pax z San Isidoro. Zamykał ten prze-
gląd ivoire’ów relikwiarz dyptykowy biskupa Gonzalo
Menendeza z lat ok. 1162—75 (180), dzieło — zarówno
w swych częściach wykonanych z kości, jak w par-
tiach rytowanych i niellowanych, trybowanych czy
filigranowych — ilustrujące konserwatyzm znacznych
obszarów „małej sztuki” w Hiszpanii w końcowej fa-
zie romanizmu.
Wielokrotnie podnosiliśmy trafność wyboru ekspo-
natów na tej wystawie. Dawała ona, istotnie, prze-
myślany przegląd tych materiałów, które są nieod-
zowne dla studiów nad narodzinami romanizmu w
Kastylii, a szczególnie — w Silos. Niestety, poziom
Katalogu nie odpowiadał tym wartościom heurystycz-
nym pokazu. Eseje wstępne, które przynoszą zwięzłą
historię opactwa i jego kultury artystycznej, które
dają ponadto zarys sztuki romańskiej na północy
Hiszpanii, a przy kolejnych grupach zabytków oma-
wiają osobno główne dziedziny twórczości — jakkol-
wiek nie są wolne miejscami od pobieżności — za-
sadniczo spełniają swoje zadanie zestawienia najważ-
niejszych faktów i wprowadzenia w podstawowe za-
gadnienia badawcze. Za niewystarczające natomiast
należy uznać opracowania poszczególnych obiektów.
W notach katalogowych, poza kilkoma wyjątkami,
znajdują się tylko dane o materiale, technice, rozmia-
rach, miejscu pochodzenia i przechowania oraz krót-
kie opisy, wreszcie określenia daty i stylu. Informacje
te wszakże nie zawsze są kompletne, a niejednakowa
redakcja wielu not utrudnia korzystanie z Katalogu.
Istotniejszym jest wszakże to, że te krótkie teksty —
z jednym bodaj wyjątkiem58 — zupełnie nie odzwier-
ciedlają problemów badawczych związanych z ekspo-
nowanymi obiektami i toczącej się wokół nich dys-
kusji. A jest to w przypadku wielu dzieł pokazanych
na tej wystawie problematyka obszerna i trudna,
często związana ze złożonymi kwestiami wygasania
sztuki przedromańskiej i pcczątków romanizmu w
Hiszpanii. Wtedy to, ubóstwo not katalogowych razi
szczególnie i takie uderzające przykłady musimy tu-
taj przytoczyć. Kilkuwierszowe teksty poświęcone ko-
lumnom figuralnym z San Pelayo de Antealtares w
Composteli (14, 15) w ogóle nie nawiązują do toczącej
się w literaturze dyskusji na temat ich datowania
i nrzeznaczenia i tylko nowtarzaja gruntownie już
52 LASKO, o.c., s. 148, dopatrywał się w reliefach na
relikwiarzu św. Jana Chrzciciela i św. Pelagiusza wpływów
małej rzeźby ottońskiej, z czym jednak trudno się zgodzić.
Figury na reliefach przenika konsekwentna rytmizacja, w
tym stopniu jeszcze nie znana przedromańskiej sztuce Nie-
miec.
53 J. WILLIAMS, San Isidoro in Leon, Euidence for a
New History, „The Art Bulletin” LV, 1973, s. 171—184. Por.
także uprzednio wyrażone wątpliwości w sprawie wczesnego
datowania Panteon de los Reyes: M. DURLIAT, Les orlgtnes
de la sculpture romane a Toulouse et a Moissac, „Cahiers
de Civilisation Medievale Xe — XIIe siecles” XII, 1969, s. 351.
54 Zob. wyżej przyp. 39 i 40.
55 HERNANDEZ PERERA, o.c., ,S. 101; — de PALOL, o.c.,
nry 80—81; — LASKO, o.c., s. 150 n.
56 FfiROTIN, o.c., S. 54 nn.
57 SCHAPIRO, o.c., s. 367—374, wiązał zjawisko przejścia
od sztuki mozarabskiej do romańskiej w Silos z procesami
ideologicznymi i politycznymi zachodzącymi w okresie bu-
dowy monarchii kastylijskiej, a przede wszystkim z wpro-
wadzeniem na te ziemie nowego, rzymskiego rytuału w
miejsce mozarabskiego. Podobnie ostatnio WILLIAMS, o.c.,
s. 180, badając Panteon de los Reyes w Leon, stanął na sta-
nowisku, że wkraczająca w ciągu ostatniego trzydziestolecia
XII w. do Hiszpanii sztuka romańska oznacza przenikanie
do tego kraju wiodących nurtów chrześcijaństwa zachodniego
z właściwym mu poczuciem uniwersalizmu, który zaczął
przezwyciężać miejscowy, zwłaszcza mozarabski partyku-
laryzm.
58 Elementy stanu badań zawiera nota omawiająca ema-
liowaną pokrywę grobu św. Dominika, zob. Katalog, nr 97.
338
Pax (178), wreszcie inny wielki krucyfiks, pochodzący
z klasztoru w Carrizo (179; il. 11). Płaskorzeźbione
postacie na relikwiarzu św. Jana Chrzciciela i św.
Pelagius.za ąraz na tzw. skrzynce Błogosławieństw
należą do pierwszych na terenie Leónu manifestacji
wczesnej formy romańskiej52. Jeżeli przyjąć, zgodnie
z wynikami ostatnich badań J. Williamsa, że Panteon
de los Reyes, a wraz z tą budowlą dekoracja jego
kapiteli — dzieło dotychczas uważane za najstarszy
przejaw nowego stylu w tym regionie — powstało
dopiero u schyłku XI w.53, te reliefy kościane nabie-
rają szczególnego znaczenia w dziejach romańskiej
sztuki w Hiszpanii. Równie wyraziście przełomowa
rola „małej sztuki” występuje w przypadku wielkiego
krzyża z r. 1063, w którym obok tradycyjnych asturyj-
skich i mozarabskich motywów zwierzęco-roślinnych
i niewielkich rozmiarami przedstawień symbolicznych
pojawia się pełnoplastyczna figura Ukrzyżowanego.
Wprawdzie tchnie ona jeszcze mozarabską ekspresyj-
nością rozlewnego oblicza, ale zdyscyplinowanym ryt-
mem i rozmachem wielkich form wprowadza zgoła
nowe wartości do rozdrobnionej i ornamentalnie po-
traktowanej — na wzór dawnych krzyży — po-
wierzchni przedmiotu. Jako przykłady wczesnoro-
mańskich form figuralnych w „małej sztuce”, wypeł-
niały te trzy dzieła pewną lukę na wystawie, jaką
stanowił odnotowany już przez nas brak większych
dzieł złotnictwa figuralnego54, jakkolwiek obraz byłby
pełniejszy, gdyby pokazano choć jeden przykład koś-
cianych płaskorzeźb narracyjnych, np. którąś z płytek
okrywających relikwiarz św. Emiliana w San Milian
de la Cogolla55.
Dzieła powstałe dla kolegiaty San Isidoro i w
kręgu fundacji Ferdynanda I nie mogły być pominię-
te na wystawie poświęconej klasztorowi w Silos za
rządów św. Dominika. Właśnie poprzez niego, odno-
wiciela opactwa z woli króla, zostało Silos wprzęgnię-
tą w służbę idei monarchii hiszpańskiej skupionej
wokół scentralizowanej władzy nawiązującej do tra-
dycji królów wizygockich i asturyjskich, wokół re-
formowanego Kościoła i odnowionego kultu patrona
całej Hiszpanii56. Sztuka w Silos, jak była już o tym
mowa, nieco później i w nieco inny sposób wkroczyła
na drogę romańską. Przeszła jednak w istocie ten
sam proces przezwyciężania partykularyzmu przed-
romańskiego na rzecz uniwersalnego języka artystycz-
nego wyrażającego związki z Europą a jednocześnie
będącego posłaniem kulturowym dla jednoczącego się
Półwyspu57. Na wystawie można było odnotować prze-
jawy tego paralelizmu zjawisk między Leon a Silos.
Krucyfiks z Carrizo reprezentuje bardziej zaawan-
sowane od Ukrzyżowanego z kolegiaty San Isidoro
formy romańskie w rzeźbie pełnoplastycznej, a już
w pełni dokonana środkami nowego stylu integracja
postaci występuje w Chrystusie na Majestacie w reli-
kwiarzu typu Pax z San Isidoro. Zamykał ten prze-
gląd ivoire’ów relikwiarz dyptykowy biskupa Gonzalo
Menendeza z lat ok. 1162—75 (180), dzieło — zarówno
w swych częściach wykonanych z kości, jak w par-
tiach rytowanych i niellowanych, trybowanych czy
filigranowych — ilustrujące konserwatyzm znacznych
obszarów „małej sztuki” w Hiszpanii w końcowej fa-
zie romanizmu.
Wielokrotnie podnosiliśmy trafność wyboru ekspo-
natów na tej wystawie. Dawała ona, istotnie, prze-
myślany przegląd tych materiałów, które są nieod-
zowne dla studiów nad narodzinami romanizmu w
Kastylii, a szczególnie — w Silos. Niestety, poziom
Katalogu nie odpowiadał tym wartościom heurystycz-
nym pokazu. Eseje wstępne, które przynoszą zwięzłą
historię opactwa i jego kultury artystycznej, które
dają ponadto zarys sztuki romańskiej na północy
Hiszpanii, a przy kolejnych grupach zabytków oma-
wiają osobno główne dziedziny twórczości — jakkol-
wiek nie są wolne miejscami od pobieżności — za-
sadniczo spełniają swoje zadanie zestawienia najważ-
niejszych faktów i wprowadzenia w podstawowe za-
gadnienia badawcze. Za niewystarczające natomiast
należy uznać opracowania poszczególnych obiektów.
W notach katalogowych, poza kilkoma wyjątkami,
znajdują się tylko dane o materiale, technice, rozmia-
rach, miejscu pochodzenia i przechowania oraz krót-
kie opisy, wreszcie określenia daty i stylu. Informacje
te wszakże nie zawsze są kompletne, a niejednakowa
redakcja wielu not utrudnia korzystanie z Katalogu.
Istotniejszym jest wszakże to, że te krótkie teksty —
z jednym bodaj wyjątkiem58 — zupełnie nie odzwier-
ciedlają problemów badawczych związanych z ekspo-
nowanymi obiektami i toczącej się wokół nich dys-
kusji. A jest to w przypadku wielu dzieł pokazanych
na tej wystawie problematyka obszerna i trudna,
często związana ze złożonymi kwestiami wygasania
sztuki przedromańskiej i pcczątków romanizmu w
Hiszpanii. Wtedy to, ubóstwo not katalogowych razi
szczególnie i takie uderzające przykłady musimy tu-
taj przytoczyć. Kilkuwierszowe teksty poświęcone ko-
lumnom figuralnym z San Pelayo de Antealtares w
Composteli (14, 15) w ogóle nie nawiązują do toczącej
się w literaturze dyskusji na temat ich datowania
i nrzeznaczenia i tylko nowtarzaja gruntownie już
52 LASKO, o.c., s. 148, dopatrywał się w reliefach na
relikwiarzu św. Jana Chrzciciela i św. Pelagiusza wpływów
małej rzeźby ottońskiej, z czym jednak trudno się zgodzić.
Figury na reliefach przenika konsekwentna rytmizacja, w
tym stopniu jeszcze nie znana przedromańskiej sztuce Nie-
miec.
53 J. WILLIAMS, San Isidoro in Leon, Euidence for a
New History, „The Art Bulletin” LV, 1973, s. 171—184. Por.
także uprzednio wyrażone wątpliwości w sprawie wczesnego
datowania Panteon de los Reyes: M. DURLIAT, Les orlgtnes
de la sculpture romane a Toulouse et a Moissac, „Cahiers
de Civilisation Medievale Xe — XIIe siecles” XII, 1969, s. 351.
54 Zob. wyżej przyp. 39 i 40.
55 HERNANDEZ PERERA, o.c., ,S. 101; — de PALOL, o.c.,
nry 80—81; — LASKO, o.c., s. 150 n.
56 FfiROTIN, o.c., S. 54 nn.
57 SCHAPIRO, o.c., s. 367—374, wiązał zjawisko przejścia
od sztuki mozarabskiej do romańskiej w Silos z procesami
ideologicznymi i politycznymi zachodzącymi w okresie bu-
dowy monarchii kastylijskiej, a przede wszystkim z wpro-
wadzeniem na te ziemie nowego, rzymskiego rytuału w
miejsce mozarabskiego. Podobnie ostatnio WILLIAMS, o.c.,
s. 180, badając Panteon de los Reyes w Leon, stanął na sta-
nowisku, że wkraczająca w ciągu ostatniego trzydziestolecia
XII w. do Hiszpanii sztuka romańska oznacza przenikanie
do tego kraju wiodących nurtów chrześcijaństwa zachodniego
z właściwym mu poczuciem uniwersalizmu, który zaczął
przezwyciężać miejscowy, zwłaszcza mozarabski partyku-
laryzm.
58 Elementy stanu badań zawiera nota omawiająca ema-
liowaną pokrywę grobu św. Dominika, zob. Katalog, nr 97.
338