DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Rożek, Michał: Straty kulturalne i artystyczne Krakowa w okresie pierwszego najazdu szwedzkiego (1655-1657)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0151
MICHAŁ ROŻEK
STRATY KULTURALNE I ARTYSTYCZNE KRAKOWA
W OKRESIE PIERWSZEGO NAJAZDU SZWEDZKIEGO (1655—1657)*
W r. 1655 wyruszyła ze Szwecji, zaprawiona w
bojach wojny trzydziestoletniej, armia króla Karola X
Gustawa. Celem był bogaty, zamożny kraj, nie znisz-
czony w czasie straszliwej wojny trzydziestoletniej.
Doskonale uzbrojona i znakomicie wyszkolona armia
szwedzka, w przeważającej części złożona z zacięż-
nych żołnierzy niemieckich, przekroczywszy dnia 21
lipca granice Rzeczypospolitej, po kapitulacji oddzia-
łów polskich pod Ujściem (25.VII), zdobyciu Poznania
(31.VII) i Warszawy (8.IX), w kilka dni później sta-
nęła pod murami Krakowa.
Wydarzenia okresu oblężenia i zdobycia Krakowa
są dzięki ostatnim badaniom historyków w zasadzie
dokładnie zbadane i poznane, a nadto bogato udoku-
mentowane1. Podobnie lata okupacji Krakowa, dzieje
społeczne, gospodarcze miasta w okresie blisko dwu-
letniego pobytu Szwedów i Siedmiogrodzian są w za-
sadniczym zrębie na ogół znane2.
* Artykuł •niniejszy stanowi rozszerzoną wersję odczytu
wygłoszonego 23.III.1973 na zebraniu naukowym krakow-
skiego oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
1 Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655—1657,
t. III — bibliografia opr. zespół pod red. A. PRZYBOSIA,
Warszawa 1957; — prace wydane po r. 1956 por. wydaw-
nictwo ciągłe — Bibliografia Historii Polskiej, wyd. przez
Zakład Dokumentacji Instytutu Historii PAN; — T. NO-
WAK, Obrona Krakowa przez Stefana Czarnieckiego w ro-
ku 1655, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t.
IX/1, 1963, s. 59—124; — A. KERSTEN, Stefan Czarniecki
1599—'1665, Warszawa 1963, S. 223—234. Już po złożeniu do
druku niniejszego artykułu ukazała się praca T. NOWA-
KA, Operacja krakowska króla Karola X Gustawa 17.IX.—
19.X.1655 r. [w:j Wojna polsko-szwedzka 1655—1660, pod red.
J. Wimmera, Warszawa 1973, s. 207—258 — stanowiąca roz-
szerzoną wersję cyt. wyżej.
2 Omawiają je: A. GRABOUSKI, Starożytnicze wiado-
mości o Krakowie, Kraków 1852, s. 94—132; — L. SIKORA,
Szwedzi i Siedmiogrodzianie w Krakowie od 1655 do 1657
roku, „Biblioteka Krakowska” XXXIX, 1908; — L. KUBA-
LA, Wojna szwedzka w roku 1655 i 1656, Lwów 1913, s. 119—
132; — a z nowszych: D. RĘDEROWA, Lata upadku (od po-
łowy wieku XVII do r. 1775 [w:] Kraków. Studia nad roz-
wojem miasta, pod red. J. DĄBROWSKIEGO, Kraków 1957,
Przedmiotem niniejszego studium będą zniszczenia
i straty kulturalno-artystyczne miasta, uchodzącego
w owym czasie za metropolię Polski, które w okresie
pierwszego najazdu szwedzkiego uległo częściowemu
zniszczeniu, a skarby nagromadzone od wieków w
skarbcach kościelnych, archiwach i bibliotekach zo-
stały bezpowrotnie stracone. Ta, pierwsza na tak
wielką skalę, bezprzykładna grabież dzieł sztuki w
Krakowie wymaga monograficznego opracowania. Po
pracach Ludwika Sikory, Ottona Waldego, a z now-
szych Władysława Tomkiewicza, Czesława Pilichow-
skiego, Zygmunta Łakocińskiego, Leszka Hajdukiewi-
cza oraz Stanisława Nahlika3, problem ten nie był
dotychczas dostatecznie wyświetlony, a wspomniani
autorowie bądź traktowali zagadnienie fragmenta-
rycznie, względnie przy okazji opracowań syntetycz-
nych pobieżnie analizowali zagadnienie dóbr kultury
Krakowa w latach 1655—57. Zatem przedmiotem na-
szych rozważań będą straty kulturalne i artystyczne
Krakowa omawianego okresu, oparte na badaniach, w
s. 232; — taż sama, Zmierzch znaczenia Krakowa i lata
upadku, [w] Kraków jego dzieje i sztuka, Warszawa li96'5,
s. 300—302; — J. BIENIARZÓWNA, Lata klęsk i niedoli [w:]
Szkice z dziejów Krakowa, pod red. J. BIENIARZÓWNY,
Kraków 1968, s. 213—231; — J. MAŁECKI, Sto lat upadku
[w:] Kraków stary i nowy. Dzieje kultury, pod red. J. BIE-
NIARZÓWNY, Kraków 1968, S. 220—253; — T. DOBROWOL-
SKI, Sztuka Krakowa, wyd. IV, Kraków 1971, s. 349—350.
3 SIKORA, o.c.; — O. WALDE, Storhetstidens Litterdra
Krigsbyten en Kulturhistorisk bibliografisk studie, t. II,
Uppsala-Stockholm 1920, s. 14—21; — rec. z pracy Walde-
go — A. BIRKENMAJER, Książka O. Waldego o szwedzkich
zdobyczach bibliotecznych, „Exlibris” V, 1924, s. 65—73 (tu
na s. 68 o Krakowie); — W. TOMKIEWICZ, Zniszczenia
wojenne w dziedzinie kultury [w:] Polska w okresie dru-
giej wojny północnej 1655—1660, t. II, Warszawa 1957, s. 444—
445; — C. PILICHOWSKI, Straty bibliotek i archiwów pol-
skich podczas szwedzkiego Potopu 1655—1657 [w:] Polska w
okresie drugiej wojny północnej 1655—1660, t. II, Warszawa
1957, s. 464; — Z. ŁAKOCIŃSKI, Polonica Suecana Artistica,
„Rocznik Hist. Sztuki” III, 1962, s. 219—261; — L. HA.I-
DUKIEWICZ, Biblioteka Jagiellońska w latach 1655—1775
[w:] Historia Biblioteki Jagiellońskiej (1364—1775), I, Kra-
ków 1966, s. 279—291; — S. NAHLIK, Grabież dzieł sztuki,
Wrocław—Kraków 1958, s. 19.
141
STRATY KULTURALNE I ARTYSTYCZNE KRAKOWA
W OKRESIE PIERWSZEGO NAJAZDU SZWEDZKIEGO (1655—1657)*
W r. 1655 wyruszyła ze Szwecji, zaprawiona w
bojach wojny trzydziestoletniej, armia króla Karola X
Gustawa. Celem był bogaty, zamożny kraj, nie znisz-
czony w czasie straszliwej wojny trzydziestoletniej.
Doskonale uzbrojona i znakomicie wyszkolona armia
szwedzka, w przeważającej części złożona z zacięż-
nych żołnierzy niemieckich, przekroczywszy dnia 21
lipca granice Rzeczypospolitej, po kapitulacji oddzia-
łów polskich pod Ujściem (25.VII), zdobyciu Poznania
(31.VII) i Warszawy (8.IX), w kilka dni później sta-
nęła pod murami Krakowa.
Wydarzenia okresu oblężenia i zdobycia Krakowa
są dzięki ostatnim badaniom historyków w zasadzie
dokładnie zbadane i poznane, a nadto bogato udoku-
mentowane1. Podobnie lata okupacji Krakowa, dzieje
społeczne, gospodarcze miasta w okresie blisko dwu-
letniego pobytu Szwedów i Siedmiogrodzian są w za-
sadniczym zrębie na ogół znane2.
* Artykuł •niniejszy stanowi rozszerzoną wersję odczytu
wygłoszonego 23.III.1973 na zebraniu naukowym krakow-
skiego oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
1 Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655—1657,
t. III — bibliografia opr. zespół pod red. A. PRZYBOSIA,
Warszawa 1957; — prace wydane po r. 1956 por. wydaw-
nictwo ciągłe — Bibliografia Historii Polskiej, wyd. przez
Zakład Dokumentacji Instytutu Historii PAN; — T. NO-
WAK, Obrona Krakowa przez Stefana Czarnieckiego w ro-
ku 1655, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t.
IX/1, 1963, s. 59—124; — A. KERSTEN, Stefan Czarniecki
1599—'1665, Warszawa 1963, S. 223—234. Już po złożeniu do
druku niniejszego artykułu ukazała się praca T. NOWA-
KA, Operacja krakowska króla Karola X Gustawa 17.IX.—
19.X.1655 r. [w:j Wojna polsko-szwedzka 1655—1660, pod red.
J. Wimmera, Warszawa 1973, s. 207—258 — stanowiąca roz-
szerzoną wersję cyt. wyżej.
2 Omawiają je: A. GRABOUSKI, Starożytnicze wiado-
mości o Krakowie, Kraków 1852, s. 94—132; — L. SIKORA,
Szwedzi i Siedmiogrodzianie w Krakowie od 1655 do 1657
roku, „Biblioteka Krakowska” XXXIX, 1908; — L. KUBA-
LA, Wojna szwedzka w roku 1655 i 1656, Lwów 1913, s. 119—
132; — a z nowszych: D. RĘDEROWA, Lata upadku (od po-
łowy wieku XVII do r. 1775 [w:] Kraków. Studia nad roz-
wojem miasta, pod red. J. DĄBROWSKIEGO, Kraków 1957,
Przedmiotem niniejszego studium będą zniszczenia
i straty kulturalno-artystyczne miasta, uchodzącego
w owym czasie za metropolię Polski, które w okresie
pierwszego najazdu szwedzkiego uległo częściowemu
zniszczeniu, a skarby nagromadzone od wieków w
skarbcach kościelnych, archiwach i bibliotekach zo-
stały bezpowrotnie stracone. Ta, pierwsza na tak
wielką skalę, bezprzykładna grabież dzieł sztuki w
Krakowie wymaga monograficznego opracowania. Po
pracach Ludwika Sikory, Ottona Waldego, a z now-
szych Władysława Tomkiewicza, Czesława Pilichow-
skiego, Zygmunta Łakocińskiego, Leszka Hajdukiewi-
cza oraz Stanisława Nahlika3, problem ten nie był
dotychczas dostatecznie wyświetlony, a wspomniani
autorowie bądź traktowali zagadnienie fragmenta-
rycznie, względnie przy okazji opracowań syntetycz-
nych pobieżnie analizowali zagadnienie dóbr kultury
Krakowa w latach 1655—57. Zatem przedmiotem na-
szych rozważań będą straty kulturalne i artystyczne
Krakowa omawianego okresu, oparte na badaniach, w
s. 232; — taż sama, Zmierzch znaczenia Krakowa i lata
upadku, [w] Kraków jego dzieje i sztuka, Warszawa li96'5,
s. 300—302; — J. BIENIARZÓWNA, Lata klęsk i niedoli [w:]
Szkice z dziejów Krakowa, pod red. J. BIENIARZÓWNY,
Kraków 1968, s. 213—231; — J. MAŁECKI, Sto lat upadku
[w:] Kraków stary i nowy. Dzieje kultury, pod red. J. BIE-
NIARZÓWNY, Kraków 1968, S. 220—253; — T. DOBROWOL-
SKI, Sztuka Krakowa, wyd. IV, Kraków 1971, s. 349—350.
3 SIKORA, o.c.; — O. WALDE, Storhetstidens Litterdra
Krigsbyten en Kulturhistorisk bibliografisk studie, t. II,
Uppsala-Stockholm 1920, s. 14—21; — rec. z pracy Walde-
go — A. BIRKENMAJER, Książka O. Waldego o szwedzkich
zdobyczach bibliotecznych, „Exlibris” V, 1924, s. 65—73 (tu
na s. 68 o Krakowie); — W. TOMKIEWICZ, Zniszczenia
wojenne w dziedzinie kultury [w:] Polska w okresie dru-
giej wojny północnej 1655—1660, t. II, Warszawa 1957, s. 444—
445; — C. PILICHOWSKI, Straty bibliotek i archiwów pol-
skich podczas szwedzkiego Potopu 1655—1657 [w:] Polska w
okresie drugiej wojny północnej 1655—1660, t. II, Warszawa
1957, s. 464; — Z. ŁAKOCIŃSKI, Polonica Suecana Artistica,
„Rocznik Hist. Sztuki” III, 1962, s. 219—261; — L. HA.I-
DUKIEWICZ, Biblioteka Jagiellońska w latach 1655—1775
[w:] Historia Biblioteki Jagiellońskiej (1364—1775), I, Kra-
ków 1966, s. 279—291; — S. NAHLIK, Grabież dzieł sztuki,
Wrocław—Kraków 1958, s. 19.
141