DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Pokora, Jakub: Mondo cane: (refleksje nad renesansową rzeźbą psa z Brzegu i jej dziejami)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48707#0061
JAKUB POKORA
MONDO CANE*
(REFLEKSJE NAD RENESANSOWĄ RZEŹBĄ PSA Z BRZEGU I JEJ DZIEJAMI)
W 1689 r. we Frankfurcie nad Menem została ogłoszona
drukiem kronika Śląska, której autor, Friedrich Lucae,
opisując zamek w Brzegu zamieszcza interesującą wzmiankę.
Wspomina on, że w krużgankach pierwszego piętra znajduje
się rzeźba wielkiego, leżącego psa i że jest to wizerunek
upamiętniający wierność zwierzęcia, które niezwykłe ura-
dowane przybyciem swego pana, księcia Jerzego II, sko-
czyło ku niemu na powitanie z wysokości krużganków. Trud-
no stwierdzić, jak dalece wiarygodny jest ten fragment kro-
niki. Jednakże osiągnięcia hodowlane i pasja myśliwska
księcia Jerzego II (1547—1586), co szerzej omówione zos-
tanie w niniejszym szkicu, oraz sama osoba dziejopisarza
raczej potwierdzają przypuszczenie, iż wzmianka ta nie
jest powtórzeniem lokalnego podania, lecz dotyczy auten-
tycznego zdarzenia1.
Dziś próżno by szukać tej rzeźby na zamku brzeskim’
gdyż nie ma jej tam od dawna. Po 1741 r. figura psa zna-
lazła się we Wszechświętych pod Oleśnicą. Na początku
lat czterdziestych XIX w. kamienny pies trafił do Szczawna-
-Zdroju pod Wałbrzychem, gdzie został ustawiony w kolum-
nadzie, tuż obok gospody na Górze Parkowej. Stał tam
jeszcze w 1918 r., ale już w 1921 r. znalazł się na stoku tego
wzniesienia, w ogrodzie różanym parku zdrojowego. I jest
tam do dziś — w pobliżu pomnika Henryka Wieniawskiego,
przy ścieżce, z dala od promenad i alejek, częściowo przys-
łonięty krzewami2.
Piaskowcowa rzeźba przedstawia leżącego brytana, mas-
tyfa, wielkości naturalnej3 (il. 1—2). Pies ma podniesiony
♦ Autor podczas zbierania materiałów do artykułu korzystał z życz-
liwych uwag dr Barbary Woiff-Łoziriskiej, mgr Marii Kałamajskiej-Saeed,
doc. dr Jerzego Łozińskiego i prof. dr Jerzego Kowalczyka, których progi
0 przyjęcie słów podzięki. Niektóre z prezentowanych tu spostrzeżeń,
dotyczących rzeźby psa z Brzegu, opublikowane zostały wcześniej w
pracy popularnonaukowej, por. J. POKOBA, Cave canemf, „Spotkania
z zabytkami”, 1980, nr 3, s. 76—78.
1 F. LUCAE, Schlesiens curieuse Denckwiirdigkeiten oder nollkom-
mene Chronica von Ober — und Nieder-Schlesien..., Franckfurt am Mayn
1689, s. 1368: An der einen Ecken der mittelsten Gallerie bey dem dreyfa-
chen Altan ligt ein grosser Engellandischer Hund in Stein ausgehauen, wel-
cher einstmals bey Ankunft seines Herm Herzogs Georgii II vor Freuden
von selbiger Hohe herunter gesprungen, gleichsam denselben zu empfangen,
daher desselben Bildnis zum Andencken seiner Treu hiehier gestellet wor-
den. Na tę wzmiankę, bodajże po raz pierwszy, zwrócił uwagę K. F. SCHON-
WALDER (Geschichtliche Ortsnachrichten von Brieg und seine Umgebun.
gen, t. II, Brieg 1847, s. 74). Później niejednokrotnie powoływano się na
nią — ostatnio M. ZLAT, Brzeg, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk
1979, s. 92—93.
Friedrich Lucae urodził się w Brzegu w 1644 r. jako syn profesora tam-
tejszego gimnazjum. Po ukończeniu brzeskiego gimnazjum odbywał stu-
dia na uniwersytetach w Heidelbergu, Nimwegen, Utrechcie i w Lejdzie.
W 1668 r. został drugim kaznodzieją na dworze brzeskim, a wkrótce —
już pierwszym na dworze Piastów w Legnicy. Po śmierci ostatniego z
Piastów (1675 r.), kiedy to władze austriackie rozpoczęły energiczną ak-
cję rekatolizacji, Lucae w 1676 r. opuścił Śląsk, by objąć urząd nadwor-
nego kaznodziei w Kassel. W protestanckiej Hesji pozostał już do koń-
ca swego życia. Zmarł w Rotenburgu w 1708 r. Na kilka lat przed śmier-
cią, jako ceniony autor dzieł historycznych i genealogicznych, został
powołany na członka Colegium Historicum Imperialis. Bliższe infor-
macje o Lucaem i jego twórczości podają: F. LUCA, Der Chronist Fried-
rich Lucd. Ein Zeit —und Sittenbild aus der zweiten Halfte des 17. Jahr-
hunderts, Frankfurt a.M. 1854; — (C.) GRUNHAGEN, Lucae Friedrich
[w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 19, Leipzig 1884, s. 336—337.
2 Dokładniejsze informacje o dziejach zabytku podaje J. POKORA,
Pomnik psa w Szczawnie-Zdroju, „Ochrona Zybytków” XXVII, 1974,
nr 4, s. 305—308.
3 W dotychczasowej literaturze przedmiotu, jeśli identyfikowano
rasę przedstawionego tu psa, określano go jako doga (por. K. BIMLER,
Die schlesische Renaissanceplastik, Breslau 1934, s. 99; — POKORA,
Pomnik psa..., o.c., s 305; — ZLAT, o.c., s. 92). Jednakże wydaje się, że
słuszniej uznać za poprawną identyfikację opartą na określeniu Lucaego —
Engelldndischer Hund (por. przyp. 1). Ów,.angielski pies” to zapewne brytan,
dokładniej — mastyf (w dzisiejszej niemczyźnie; englische Dogge; ang.
mastiff), który, jak wiadomo, jest rasą ciężkiego wielkiego psa obron-
nego z grupy dogów. Rasa ta powstała w wyniku skrzyżowania z miejsco-
wymi, brytyjskimi psami potomków psa bojowego — molosyjczyka,
55
MONDO CANE*
(REFLEKSJE NAD RENESANSOWĄ RZEŹBĄ PSA Z BRZEGU I JEJ DZIEJAMI)
W 1689 r. we Frankfurcie nad Menem została ogłoszona
drukiem kronika Śląska, której autor, Friedrich Lucae,
opisując zamek w Brzegu zamieszcza interesującą wzmiankę.
Wspomina on, że w krużgankach pierwszego piętra znajduje
się rzeźba wielkiego, leżącego psa i że jest to wizerunek
upamiętniający wierność zwierzęcia, które niezwykłe ura-
dowane przybyciem swego pana, księcia Jerzego II, sko-
czyło ku niemu na powitanie z wysokości krużganków. Trud-
no stwierdzić, jak dalece wiarygodny jest ten fragment kro-
niki. Jednakże osiągnięcia hodowlane i pasja myśliwska
księcia Jerzego II (1547—1586), co szerzej omówione zos-
tanie w niniejszym szkicu, oraz sama osoba dziejopisarza
raczej potwierdzają przypuszczenie, iż wzmianka ta nie
jest powtórzeniem lokalnego podania, lecz dotyczy auten-
tycznego zdarzenia1.
Dziś próżno by szukać tej rzeźby na zamku brzeskim’
gdyż nie ma jej tam od dawna. Po 1741 r. figura psa zna-
lazła się we Wszechświętych pod Oleśnicą. Na początku
lat czterdziestych XIX w. kamienny pies trafił do Szczawna-
-Zdroju pod Wałbrzychem, gdzie został ustawiony w kolum-
nadzie, tuż obok gospody na Górze Parkowej. Stał tam
jeszcze w 1918 r., ale już w 1921 r. znalazł się na stoku tego
wzniesienia, w ogrodzie różanym parku zdrojowego. I jest
tam do dziś — w pobliżu pomnika Henryka Wieniawskiego,
przy ścieżce, z dala od promenad i alejek, częściowo przys-
łonięty krzewami2.
Piaskowcowa rzeźba przedstawia leżącego brytana, mas-
tyfa, wielkości naturalnej3 (il. 1—2). Pies ma podniesiony
♦ Autor podczas zbierania materiałów do artykułu korzystał z życz-
liwych uwag dr Barbary Woiff-Łoziriskiej, mgr Marii Kałamajskiej-Saeed,
doc. dr Jerzego Łozińskiego i prof. dr Jerzego Kowalczyka, których progi
0 przyjęcie słów podzięki. Niektóre z prezentowanych tu spostrzeżeń,
dotyczących rzeźby psa z Brzegu, opublikowane zostały wcześniej w
pracy popularnonaukowej, por. J. POKOBA, Cave canemf, „Spotkania
z zabytkami”, 1980, nr 3, s. 76—78.
1 F. LUCAE, Schlesiens curieuse Denckwiirdigkeiten oder nollkom-
mene Chronica von Ober — und Nieder-Schlesien..., Franckfurt am Mayn
1689, s. 1368: An der einen Ecken der mittelsten Gallerie bey dem dreyfa-
chen Altan ligt ein grosser Engellandischer Hund in Stein ausgehauen, wel-
cher einstmals bey Ankunft seines Herm Herzogs Georgii II vor Freuden
von selbiger Hohe herunter gesprungen, gleichsam denselben zu empfangen,
daher desselben Bildnis zum Andencken seiner Treu hiehier gestellet wor-
den. Na tę wzmiankę, bodajże po raz pierwszy, zwrócił uwagę K. F. SCHON-
WALDER (Geschichtliche Ortsnachrichten von Brieg und seine Umgebun.
gen, t. II, Brieg 1847, s. 74). Później niejednokrotnie powoływano się na
nią — ostatnio M. ZLAT, Brzeg, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk
1979, s. 92—93.
Friedrich Lucae urodził się w Brzegu w 1644 r. jako syn profesora tam-
tejszego gimnazjum. Po ukończeniu brzeskiego gimnazjum odbywał stu-
dia na uniwersytetach w Heidelbergu, Nimwegen, Utrechcie i w Lejdzie.
W 1668 r. został drugim kaznodzieją na dworze brzeskim, a wkrótce —
już pierwszym na dworze Piastów w Legnicy. Po śmierci ostatniego z
Piastów (1675 r.), kiedy to władze austriackie rozpoczęły energiczną ak-
cję rekatolizacji, Lucae w 1676 r. opuścił Śląsk, by objąć urząd nadwor-
nego kaznodziei w Kassel. W protestanckiej Hesji pozostał już do koń-
ca swego życia. Zmarł w Rotenburgu w 1708 r. Na kilka lat przed śmier-
cią, jako ceniony autor dzieł historycznych i genealogicznych, został
powołany na członka Colegium Historicum Imperialis. Bliższe infor-
macje o Lucaem i jego twórczości podają: F. LUCA, Der Chronist Fried-
rich Lucd. Ein Zeit —und Sittenbild aus der zweiten Halfte des 17. Jahr-
hunderts, Frankfurt a.M. 1854; — (C.) GRUNHAGEN, Lucae Friedrich
[w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 19, Leipzig 1884, s. 336—337.
2 Dokładniejsze informacje o dziejach zabytku podaje J. POKORA,
Pomnik psa w Szczawnie-Zdroju, „Ochrona Zybytków” XXVII, 1974,
nr 4, s. 305—308.
3 W dotychczasowej literaturze przedmiotu, jeśli identyfikowano
rasę przedstawionego tu psa, określano go jako doga (por. K. BIMLER,
Die schlesische Renaissanceplastik, Breslau 1934, s. 99; — POKORA,
Pomnik psa..., o.c., s 305; — ZLAT, o.c., s. 92). Jednakże wydaje się, że
słuszniej uznać za poprawną identyfikację opartą na określeniu Lucaego —
Engelldndischer Hund (por. przyp. 1). Ów,.angielski pies” to zapewne brytan,
dokładniej — mastyf (w dzisiejszej niemczyźnie; englische Dogge; ang.
mastiff), który, jak wiadomo, jest rasą ciężkiego wielkiego psa obron-
nego z grupy dogów. Rasa ta powstała w wyniku skrzyżowania z miejsco-
wymi, brytyjskimi psami potomków psa bojowego — molosyjczyka,
55