Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (45.1983)

ANDRZEJ FISCHINGER

CHRYSTIAN PAULSEN I JAN POLMANN, ZŁOTNICY GDAŃSCY
XVII WIEKU

Wśród zachowanych dzieł złotnictwa gdańskiego XVII
wieku wyróżnia się grupa obiektów, które zostały wręczone
przez poselstwo polskie tzw. wielkie, carowi Aleksemu w
Moskwie w r. 1667 i są ozdobą zbiorów Orużejnej Fałaty na
Kremlu1. Na czele ówczesnego poselstwa stał doświadczony
dyplomata Stanisław Kazimierz Bieniewski wojewoda czerni-
howski — którego już w r. 1661 sejm wyznaczył na komisarza
do traktatów z Rosją — jego zastępcą był Cyprian Paweł
Brzostowski referendarz litewski a sekretarzem Władysław
Schmeling podkoniuszy koronny; nadto w skład legacji
wchodziło kilkunastu dworzan i wybitnych osobistości.
Dobór poselstwa był zatem świadectwem ważności misji,
polegającej na skłonieniu cara do zatwierdzenia rozejmu
andruszowskiego i utrzymania pokoju, celem skierowania
wspólnych wysiłków obu państw przeciwko zagrcżeniu od
strony Turcji2. W instrukcji królewskiej dla posłów, opraco-
wanej w dniu 30 V 1667 r., ważne miejsce przypadło darom
dla cara i carewicza Fiodora: wręczenie ich planowano po
uroczystym przywitaniu, przy czym miały być one składane
kolejno, poczynając od darów króla Jana Kazimierza, potem
od posłów a następnie dworzan, ściśle według wcześniej spo-
rządzonego spisu przed tym jeszcze z gospody od panów posłów
oddanego tj. dostarczonego na dwói’ carski bezpośrednio po
przybyciu poselstwa do Moskwy3. Zgodnie z instrukcją,
wręczono dary carowi na pierwszej audiencji w dniu 30 paź-
dziernika 1667 roku, gdy —• według relacji poselskiej —
udał się diak do mianowania podarunków i one reprezentować
carskiemu W ieliczestwu kazał. Oddawano tedy upominki
competent er. Naprzód od potem od panów posłów, na
ostatek i dworzan J.K.M. wedle regestru od samego diaka
czytanego*.
1 Omawiane w niniejszym artykule zabytki częściowo wprowadził
do polskiej literatury naukowej A. BOCHNAK, Eksport z miast pruskich
w głąb Polski w zakresie rzemiosła artystycznego, „Studia Pomorskie” II,
Wrocław 1957, s. 101-—102.
2 A. PRZYBOŚ, R. ŻELEWSKI, Dyplomaci w dawnych czasach,
Kraków 1959, s. 337—338.

Ów regestr pod tytułem Spisanie upominków dla Jeho
Carskoho Wieliczestwa od J.K.M., opublikowany przez Niem-
cewicza5, przynosi znaczny zasób wiadomości o darach po-
selstwa. Przeważały wśród nich zdecydowanie wyroby złot-
nicze, przy czym były to najczęściej srebrne, złocone naczynia.
Znajdujemy w spisie pięć miednic z nalewkami, sześć osobno
wymienionych nalewek, konwi i konewek, dwa roztruchany,
trzy pary flasz, sześć różnych czar, a nadto trzy srebrne
jaszcze, wielki kałamarz srebrny na orłach oraz lichtarze.
Znalazły się także wśród darów wyroby z bursztynu (szkatuła,
świeczniki) i kryształu górskiego, te ostatnie ofiarowane ca-
rewiczowi. Regestr nie wymienia oczywiście autorstwa po-
szczególnych przedmiotów, można jednakże założyć, że znacz-
na ich część została wykonana w pracowniach złotniczych
w Polsce.
Najokazalsze i najbardziej wartościowe były podarunki
królewskie i poselskie. Od króla Jana Kazimierza otrzymał
car prócz karety z cugiem koni, miednicę wielką z nalewką
pozłocistą, od posła S. K. Bieniewskiego kosztowny zegar
oraz flasz srebrnych złocistych dwie z nalewką srebrną złocistą,
od jego zastępcy C. P. Brzostowskiego konew wielką, miednicę
z nalewką i wyroby z bursztynu, a od sekretarza poselstwa
W. Schmelinga dwa srebrne jaszcze, konew wielką i parę
dużych lichtarzy. Przynajmniej niektóre z tych przedmiotów
można rozpoznać wśród zabytków przechowywanych w zbio-
rach Orużejnej Fałaty na Kremlu. Identyfikacje ułatwiają
zarówno dawne inwentarze carskich kolekcji, jak też napisy
na obiektach wskazujące na ich pochodzenie, odnotowane
w wielotomowym katalogu Orużejnej Pałaty, wydanym w
latach 1884—18936.
I tak, osobno wymienioną nalewkę z daru Bieniewskiego
3 Ibidem, s. 340.
4 Ibidem, s. 345.
5 J. U. NIEMCEWICZ, Zbiór pamiętników historycznych o dawnej
Polszczę, Lipsk 1840, s. 342—344; — PRZYBOŚ, ŻELEWSKI, o.c„ s.
350.
6 Opis’ Moskowskoj Orużjejnoj Pałały (siedem części w 10 tomach,

317