DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Białoskórska, Krystyna: Kilka uwag na marginesie dyskusji o przedcysterskich budowlach odkrytych w Wąchocku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48707#0262
KRYSTYNA BIAŁOSKÓRSKA
KILKA UWAG NA MARGINESIE DYSKUSJI 0 PRZEDCYSTERSKICH
BUDOWLACH ODKRYTYCH W WĄCHOCKU*
Profesor Gerard Labuda swym artykułem zatytułowanym
W sprawie osoby fundatora i daty powstania najstarszych
(przedcysterskich) budowli sakralno-pałacowych w Wąchocku1
przyłączył do próby objaśnienia tak nieoczekiwanego zna-
leziska, jakim są relikty wielkiej jedenastowiecznej rezy-
dencji monarszej2 — głos historyka. Głos w moim przekonaniu
bardzo ważki, a może nawet rozstrzygający. Swoją arcy-
interesującą propozycję nazwał Autor hipotezą. Oczywiście:
wobec zupełnego braku źródeł pisanych odnoszących się bez-
bezpośrednio do obszaru nad Kamienną w czasach poprzedza-
jących fundację klasztoru przez biskupa Gedkę, każde za-
proponowane rozwiązanie będzie miało z konieczności charak-
ter hipotetyczny. Wydaje się jednak, że hipoteza wysunięta
przez profesora jest hipotezą, która ma szczególne dane po
temu, by widzieć w niej wyjaśnienie najtrafniej i najpełniej
tłumaczące ujawnione w Wąchocku fakty. Odnosi się to za-
razem do wszystkich elementów przedstawionej koncepcji,
a więc: do osób fundatorów ■—• Judyta Maria Salicka i Wła-
dysław Herman; daty wzniesienia palatium -—- ostatnia de-
kada XI stulecia; celu owej kosztownej i luksusowej inwes-
tycji — rezydencja pośrednia na trasie między stołecznymi
grodami w Krakowie i Płocku, wystawiona głównie z myślą
o Judycie Marii, a właściwie zapewne na życzenie małżonki
księcia; drogi, jaką później zabudowania pałacowe i przyna-
leżne do nich uposażenie przeszły z rąk władcy na własność
biskupstwa krakowskiego — ekwiwalent za kościół NP
Marii w Zawichoście i kasztelanię łagowską nadane przez
Bolesława Krzywoustego biskupstwu włocławskiemu.
Dociekania nad początkami wąchockiej siedziby książęcej
zyskały tedy solidne oparcie w realiach historycznych i spo-
łeczno-gospodarczych Polski końca XI wieku. Takiego
„zaplecza” nie miały moje supozycje zawarte w rozprawie
będącej pierwszą obszerniejszą prezentacją odkrycia; wobec
milczenia dokumentów pisanych dotyczących epoki Kazi-
mierza Odnowiciela, w którym próbowałam upatrywać inicja-
tora wzniesienia wąchockiej rezydencji, oraz braku (na prze-
badanym dotąd obszarze) pewnie datujących materiałów
archeologicznych3, opierały się one bowiem na źródłach tylko
jednej kategorii, tj. na świadectwach samej architektury, co
oczywiście nie wystarcza, aby przedstawione objaśnienie
mogło w pełni przekonać. Inaczej ma się rzecz z hipotezą
profesora Labudy, ponieważ oprócz uwzględnienia związków
łączących Judytę Marię ze środowiskiem kulturowym nad-
reńskim, tłumaczących genezę form wąchockiego zespołu
sakralno-pałacowego (nadreńsko-mozańskie cechy architek-
tury zadecydowały o wzięciu pod uwagę Kazimierza Odnowi-
ciela jako jednego z możliwych jego fundatorów), Autor zawarł
był w niej dalsze ważne elementy, jakie wniósł do problematyki
Wąchocka rozbiór dostępnych dwunastowiecznych źródeł pi-
sanych — przede wszystkim dokumentu konfirmacyjnego le-
gata papieskiego Idziego z roku 1124 dla opactwa benedykty-
nów w Tyńcu4 — umożliwiający spojrzenie na omawianąfun-
dację poprzez pryzmat stosunków i uwarunkowań majątko-
wych, tak istotnych dla zrozumienia motywów, którymi
kierował się fundator np. przy wyborze miejsca dla planowanej
inwestycji.
Nader frapująco przedstawia się też w świetle zapropo-
nowanej przez Profesora rekonstrukcji wydarzeń osoba Otto-
na, kapelana Judyty Marii i późniejszego biskupa bambers-
kiego, doskonale zorientowanego — jak się okazuje — także
w sprawach architektury, co wraz z pozycją liczącą się też na
dworze cesarskim, rzeczywiście zachęca, by rozważyć jego
* Na prośbę prof. Gerarda Labudy Redakcja udostępniła tekst jego
artykułu dr Krystynie Białoskórskiej, aby mogła ona ustosunkować się
do proponowanych w nim rozwiązań.
1 Opublikowany został w niniejszym numerze „Biuletynu Historii
Sztuki na s. 251 — 255.
2 Zob. K. BIAŁOSKÓRSKA, Wąchocka rezydencja książęca. Nie-
znany epizod z dziejów Polski wczesnopiastowskiej. „Biul. Hist. Sztuki”
ALI, 1979, nr 2, s. 135—177; —taż sama, Cum muros eius guadro
consumasset lapide. Contribution d 1’histoire de la fondation de 1’abbaye
de Wąchock [w:] Melanyes a la mómoire du Pere Anselme Dimier,presentes
par B. CHAUYIN. III. Architecture cistercienne, 5. Ordre.fouilles. Pupillin
1982, s. 195—204.
3 Por. BIAŁOSKÓRSKA, Wąchocka rezydencja..., o.c„ s. 164.
4 Zob. G. LABUDA. W sprawie osoby fundatora i daty powstania...,
o.c., s. 252.
256
KILKA UWAG NA MARGINESIE DYSKUSJI 0 PRZEDCYSTERSKICH
BUDOWLACH ODKRYTYCH W WĄCHOCKU*
Profesor Gerard Labuda swym artykułem zatytułowanym
W sprawie osoby fundatora i daty powstania najstarszych
(przedcysterskich) budowli sakralno-pałacowych w Wąchocku1
przyłączył do próby objaśnienia tak nieoczekiwanego zna-
leziska, jakim są relikty wielkiej jedenastowiecznej rezy-
dencji monarszej2 — głos historyka. Głos w moim przekonaniu
bardzo ważki, a może nawet rozstrzygający. Swoją arcy-
interesującą propozycję nazwał Autor hipotezą. Oczywiście:
wobec zupełnego braku źródeł pisanych odnoszących się bez-
bezpośrednio do obszaru nad Kamienną w czasach poprzedza-
jących fundację klasztoru przez biskupa Gedkę, każde za-
proponowane rozwiązanie będzie miało z konieczności charak-
ter hipotetyczny. Wydaje się jednak, że hipoteza wysunięta
przez profesora jest hipotezą, która ma szczególne dane po
temu, by widzieć w niej wyjaśnienie najtrafniej i najpełniej
tłumaczące ujawnione w Wąchocku fakty. Odnosi się to za-
razem do wszystkich elementów przedstawionej koncepcji,
a więc: do osób fundatorów ■—• Judyta Maria Salicka i Wła-
dysław Herman; daty wzniesienia palatium -—- ostatnia de-
kada XI stulecia; celu owej kosztownej i luksusowej inwes-
tycji — rezydencja pośrednia na trasie między stołecznymi
grodami w Krakowie i Płocku, wystawiona głównie z myślą
o Judycie Marii, a właściwie zapewne na życzenie małżonki
księcia; drogi, jaką później zabudowania pałacowe i przyna-
leżne do nich uposażenie przeszły z rąk władcy na własność
biskupstwa krakowskiego — ekwiwalent za kościół NP
Marii w Zawichoście i kasztelanię łagowską nadane przez
Bolesława Krzywoustego biskupstwu włocławskiemu.
Dociekania nad początkami wąchockiej siedziby książęcej
zyskały tedy solidne oparcie w realiach historycznych i spo-
łeczno-gospodarczych Polski końca XI wieku. Takiego
„zaplecza” nie miały moje supozycje zawarte w rozprawie
będącej pierwszą obszerniejszą prezentacją odkrycia; wobec
milczenia dokumentów pisanych dotyczących epoki Kazi-
mierza Odnowiciela, w którym próbowałam upatrywać inicja-
tora wzniesienia wąchockiej rezydencji, oraz braku (na prze-
badanym dotąd obszarze) pewnie datujących materiałów
archeologicznych3, opierały się one bowiem na źródłach tylko
jednej kategorii, tj. na świadectwach samej architektury, co
oczywiście nie wystarcza, aby przedstawione objaśnienie
mogło w pełni przekonać. Inaczej ma się rzecz z hipotezą
profesora Labudy, ponieważ oprócz uwzględnienia związków
łączących Judytę Marię ze środowiskiem kulturowym nad-
reńskim, tłumaczących genezę form wąchockiego zespołu
sakralno-pałacowego (nadreńsko-mozańskie cechy architek-
tury zadecydowały o wzięciu pod uwagę Kazimierza Odnowi-
ciela jako jednego z możliwych jego fundatorów), Autor zawarł
był w niej dalsze ważne elementy, jakie wniósł do problematyki
Wąchocka rozbiór dostępnych dwunastowiecznych źródeł pi-
sanych — przede wszystkim dokumentu konfirmacyjnego le-
gata papieskiego Idziego z roku 1124 dla opactwa benedykty-
nów w Tyńcu4 — umożliwiający spojrzenie na omawianąfun-
dację poprzez pryzmat stosunków i uwarunkowań majątko-
wych, tak istotnych dla zrozumienia motywów, którymi
kierował się fundator np. przy wyborze miejsca dla planowanej
inwestycji.
Nader frapująco przedstawia się też w świetle zapropo-
nowanej przez Profesora rekonstrukcji wydarzeń osoba Otto-
na, kapelana Judyty Marii i późniejszego biskupa bambers-
kiego, doskonale zorientowanego — jak się okazuje — także
w sprawach architektury, co wraz z pozycją liczącą się też na
dworze cesarskim, rzeczywiście zachęca, by rozważyć jego
* Na prośbę prof. Gerarda Labudy Redakcja udostępniła tekst jego
artykułu dr Krystynie Białoskórskiej, aby mogła ona ustosunkować się
do proponowanych w nim rozwiązań.
1 Opublikowany został w niniejszym numerze „Biuletynu Historii
Sztuki na s. 251 — 255.
2 Zob. K. BIAŁOSKÓRSKA, Wąchocka rezydencja książęca. Nie-
znany epizod z dziejów Polski wczesnopiastowskiej. „Biul. Hist. Sztuki”
ALI, 1979, nr 2, s. 135—177; —taż sama, Cum muros eius guadro
consumasset lapide. Contribution d 1’histoire de la fondation de 1’abbaye
de Wąchock [w:] Melanyes a la mómoire du Pere Anselme Dimier,presentes
par B. CHAUYIN. III. Architecture cistercienne, 5. Ordre.fouilles. Pupillin
1982, s. 195—204.
3 Por. BIAŁOSKÓRSKA, Wąchocka rezydencja..., o.c„ s. 164.
4 Zob. G. LABUDA. W sprawie osoby fundatora i daty powstania...,
o.c., s. 252.
256