DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Labuda, Gerard: W sprawie osoby fundatora i daty powstania najstarszych (przedcysterskich) budowli sakralno-pałacowych w Wąchocku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48707#0257
GERARD LABUDA
W SPRAWIE OSOBY FUNDATORA I DATY POWSTANIA
NAJSTARSZYCH (PRZEDCYSTERSKICH) BUDOWLI
SAKRALNO-PAŁACOWYCH W WĄCHOCKU*
Badania archeologiczne, prowadzone przez dr Krystynę
Białoskórską w latach 1962—-1966 i 1974—1976 w klasztorze
cysterskim w Wąchocku, przyniosły wyniki, które zapewne
stały się rewelacją nie tylko dla historyków sztuki i archi-
tektury, lecz także dla historyków wczesnego polskiego
średniowiecza. Dość p zwiedzieć, że w wielkiej syntezie sztuki
przedromańskiej i romańskiej przedstawiającej m.in. całość
zabytków cysterskich w Wąchocku, o tych budowlach przed-
cysterskich było jeszcze głucho1. Z tego względu za całkowicie
uzasadniony należy też uznać tytuł rozprawy, jakim odkryw-
czym, Krystyna Białoskórska, określiła rezultaty swych badań,
głównie z lat 1974—-19762.
Dowiedzieliśmy się oto, że pod fundamentami obecnych
zabudowań klasztornych zachowały się zarysy innej wcześ-
niejszej budowli, a dokładna analiza zachowanych in situ ele-
mentów upoważnia do stwierdzenia, że mamy do czynienia z
reliktami dużego obiektu sakralnego i usytuowanej w bezpośrednim
jego sąsiedztwie budowli świeckiej. Według wszelkiego prawdo-
podobieństwa obiekty te należą do wielkiego zespołu rezydencjo-
nalnego, zajmującego niegdyś powierzchnię niewiele mniejszą
od tej, na której stanął klasztor, przy czym pierwszy z nich na-
leżałoby [...] identyfikować z kapłicą pałacową, natomiast drugi
stanowiłby część składową obszernego palatium3.
Przyjmijmy za Autorką jako fakt dowiedziony, że zarów-
no charakter, jak i powiązanie obu budynków wskazuje na
istnienie w Wąchocku na długo przed powstaniem tutaj klasz-
toru cystersów w 1179 r. wielkiej rezydencji, której rozmiar
i architektoniczny wystrój zasługuje na miano „rezydencji
książęcej”. Nie wdając się w bardziej szczegółową charak-
terystykę zarówno architektonicznych założeń, jak i fak-
tycznie osiągniętych realizacji, przejdźmy od razu do posta-
wienia i rozstrzygnięcia kwestii równie ważnej dla historyków
dziejów społecznych i dla historyków sztuki: z jakiego czasu
pochodzą te budowle i komu zawdzięczają swoje powstanie.
Historyk zapytany, co mówią na ten temat dostępne mu
źródła, musi bezradnie rozłożyć ręce. Pierwsze wiadomości
z tego zakresu dotyczą dopiero fundacji klasztoru cystersów
w 1179 r., a głównym informatorem jest Jan Długosz w poło-
wie XV stulecia. Wszystkie te przekazy zanalizował świetnie
przed laty Mieczysław Niwiński4; od tego czasu niewiele
przybyło nowego.
Historyk sztuki jest więc tutaj zdany na operowanie
własnymi metodami. Autorka, jak mi się wydaje, umiała
się nimi posłużyć wzorowo, wyznaczając ogólne ramy czasowe:
drugą połowę XI wieku, oraz wskazując na ewentualnego
fundatora: Kazimierza Odnowiciela5. Pójdźmy jej śladami.
Palatium wąchockie to zjawisko zupełnie wyjątkowe w
architekturze doby wczesnopiastowskiej, nie mające żadnego
odpowiednika wśród zabytków tego typu na ziemiach polskich
(tj. Ostrów Lednicki, Giecz, Przemyśl, Wiślica, Płock, tudzież
Kraków). Toteż lepszy punkt wyjścia dla analizy chronolo-
gicznej stwarza kaplica, będąca częścią rezydencji poznaną
najpełniej i zachowaną w stanie umożliwiającym wcale dokładne
rozpoznanie jej artystycznego kształtu, a tym samym znalezie-
nie jej architektonicznych wzorców w pokrewnym kręgu
kulturowym. Taki wzorzec odnalazła Krystyna Białoskórska
* Już po napisaniu niniejszego eseju zapoznałem się z Listem do Re-
dakcji, zamieszczonym w ,,Biul Hist. Sztuki” (XLIII, 1981, nr 1), w którym
poddano w wątpliwość osiągnięte w Wąchocku rezulataty badań wyko-
paliskowych, a także z odpowiedzią dr Krystyny Białoskórskiej na wy-
sunięte w tym liście zarzuty. Odpowiedź ta umocniła mnie w przekonaniu,
że jesteśmy wspólnie z Nią na właściwej drodze, poszukując fundatorów
i daty fundacji dla faktycznie istniejącego w Wąchocku w XI wieku ze-
społu sakralno-pałacowego.
1 Zob. Sztuka polska, przedromańska i romańska do schyłku XIU
wieku.Pod red. M. WALICKIEGO, t. II, Warszawa 1971 .Katalog i biblio-
grafia zabytków, oprać M. PIETRUSIŃSKA, s. 773—775.
2 K. BIAŁOSKÓRSKA, Wąchocka rezydencja książęca. Nieznany
epizod z dziejów Polski wczesnopiastowskiej, ,,Biul. Hist. Sztuki” XLI,
1979, nr 2, s. 135—175.
3 Ibidem, s. 136.
4 M. NIWIŃSKI, Opactwo cystersów w Wąchocku. Fundacja i dzieje
uposażenia do końca udeków średnich, Kraków 1930.
5 Zob. BIAŁOSKÓRSKA, o.c., s. 155 i nn.; 164 i nn.
251
W SPRAWIE OSOBY FUNDATORA I DATY POWSTANIA
NAJSTARSZYCH (PRZEDCYSTERSKICH) BUDOWLI
SAKRALNO-PAŁACOWYCH W WĄCHOCKU*
Badania archeologiczne, prowadzone przez dr Krystynę
Białoskórską w latach 1962—-1966 i 1974—1976 w klasztorze
cysterskim w Wąchocku, przyniosły wyniki, które zapewne
stały się rewelacją nie tylko dla historyków sztuki i archi-
tektury, lecz także dla historyków wczesnego polskiego
średniowiecza. Dość p zwiedzieć, że w wielkiej syntezie sztuki
przedromańskiej i romańskiej przedstawiającej m.in. całość
zabytków cysterskich w Wąchocku, o tych budowlach przed-
cysterskich było jeszcze głucho1. Z tego względu za całkowicie
uzasadniony należy też uznać tytuł rozprawy, jakim odkryw-
czym, Krystyna Białoskórska, określiła rezultaty swych badań,
głównie z lat 1974—-19762.
Dowiedzieliśmy się oto, że pod fundamentami obecnych
zabudowań klasztornych zachowały się zarysy innej wcześ-
niejszej budowli, a dokładna analiza zachowanych in situ ele-
mentów upoważnia do stwierdzenia, że mamy do czynienia z
reliktami dużego obiektu sakralnego i usytuowanej w bezpośrednim
jego sąsiedztwie budowli świeckiej. Według wszelkiego prawdo-
podobieństwa obiekty te należą do wielkiego zespołu rezydencjo-
nalnego, zajmującego niegdyś powierzchnię niewiele mniejszą
od tej, na której stanął klasztor, przy czym pierwszy z nich na-
leżałoby [...] identyfikować z kapłicą pałacową, natomiast drugi
stanowiłby część składową obszernego palatium3.
Przyjmijmy za Autorką jako fakt dowiedziony, że zarów-
no charakter, jak i powiązanie obu budynków wskazuje na
istnienie w Wąchocku na długo przed powstaniem tutaj klasz-
toru cystersów w 1179 r. wielkiej rezydencji, której rozmiar
i architektoniczny wystrój zasługuje na miano „rezydencji
książęcej”. Nie wdając się w bardziej szczegółową charak-
terystykę zarówno architektonicznych założeń, jak i fak-
tycznie osiągniętych realizacji, przejdźmy od razu do posta-
wienia i rozstrzygnięcia kwestii równie ważnej dla historyków
dziejów społecznych i dla historyków sztuki: z jakiego czasu
pochodzą te budowle i komu zawdzięczają swoje powstanie.
Historyk zapytany, co mówią na ten temat dostępne mu
źródła, musi bezradnie rozłożyć ręce. Pierwsze wiadomości
z tego zakresu dotyczą dopiero fundacji klasztoru cystersów
w 1179 r., a głównym informatorem jest Jan Długosz w poło-
wie XV stulecia. Wszystkie te przekazy zanalizował świetnie
przed laty Mieczysław Niwiński4; od tego czasu niewiele
przybyło nowego.
Historyk sztuki jest więc tutaj zdany na operowanie
własnymi metodami. Autorka, jak mi się wydaje, umiała
się nimi posłużyć wzorowo, wyznaczając ogólne ramy czasowe:
drugą połowę XI wieku, oraz wskazując na ewentualnego
fundatora: Kazimierza Odnowiciela5. Pójdźmy jej śladami.
Palatium wąchockie to zjawisko zupełnie wyjątkowe w
architekturze doby wczesnopiastowskiej, nie mające żadnego
odpowiednika wśród zabytków tego typu na ziemiach polskich
(tj. Ostrów Lednicki, Giecz, Przemyśl, Wiślica, Płock, tudzież
Kraków). Toteż lepszy punkt wyjścia dla analizy chronolo-
gicznej stwarza kaplica, będąca częścią rezydencji poznaną
najpełniej i zachowaną w stanie umożliwiającym wcale dokładne
rozpoznanie jej artystycznego kształtu, a tym samym znalezie-
nie jej architektonicznych wzorców w pokrewnym kręgu
kulturowym. Taki wzorzec odnalazła Krystyna Białoskórska
* Już po napisaniu niniejszego eseju zapoznałem się z Listem do Re-
dakcji, zamieszczonym w ,,Biul Hist. Sztuki” (XLIII, 1981, nr 1), w którym
poddano w wątpliwość osiągnięte w Wąchocku rezulataty badań wyko-
paliskowych, a także z odpowiedzią dr Krystyny Białoskórskiej na wy-
sunięte w tym liście zarzuty. Odpowiedź ta umocniła mnie w przekonaniu,
że jesteśmy wspólnie z Nią na właściwej drodze, poszukując fundatorów
i daty fundacji dla faktycznie istniejącego w Wąchocku w XI wieku ze-
społu sakralno-pałacowego.
1 Zob. Sztuka polska, przedromańska i romańska do schyłku XIU
wieku.Pod red. M. WALICKIEGO, t. II, Warszawa 1971 .Katalog i biblio-
grafia zabytków, oprać M. PIETRUSIŃSKA, s. 773—775.
2 K. BIAŁOSKÓRSKA, Wąchocka rezydencja książęca. Nieznany
epizod z dziejów Polski wczesnopiastowskiej, ,,Biul. Hist. Sztuki” XLI,
1979, nr 2, s. 135—175.
3 Ibidem, s. 136.
4 M. NIWIŃSKI, Opactwo cystersów w Wąchocku. Fundacja i dzieje
uposażenia do końca udeków średnich, Kraków 1930.
5 Zob. BIAŁOSKÓRSKA, o.c., s. 155 i nn.; 164 i nn.
251