DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Kilarski, Maciej: Pierwotna forma kaplicy zamkowej w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48707#0133
MACIEJ KILARSKI
PIERWOTNA FORMA KAPLICY ZAMKOWEJ W MALBORKU
Poznanie pierwotnego założenia najstarszej części Zaniku
Malborskiego — zwanej Zamkiem Wysokim — miało i nadal
Tria istotne znaczenie dla badań architektury całej rodziny
konwentualnych zamków krzyżackich z 2 połowy XIII w.
na terenie Pomorza i nad Zalewem Wiślanym. Odbudowa
Zamku Wysokiego ze zniszczeń ostatniej wojny pozwoliła na
ustalenie nowych danych do historii budowlanej tego obiektu,
które uzupełniają lub korygują pewne szczegóły w dotych-
czas znanym i przyjętym w literaturze fachowej obrazie
domu konwentualnego w Malborku1.
Wielka rana w masywnym korpusie Zamku Wysokiego,
Powstała w 1945 r. w wyniku działań wojennych, prowoko-
wała nie tylko do zabezpieczenia i rychłej odbudowy cennego
zespołu architektonicznego — kaplicy św. Anny i leżącego
powyżej kościoła zamkowego (ił. 1). Otwarte wnętrze kościoła
jego obnażone z tynków ściany, obrywy sklepień obu dawnych
wnętrz sakralnych i dwu jeszcze kondygnacji pod zachodnią
częścią świątyni dawały także okazję do studium budowla-
nych i artystycznych umiejętności twórców I kaplicy zam-
kowej z ok. 1280 r. i ich następców, którzy w latach 1331—
1344 dobudowali kaplicę św. Anny i w przedłużeniu I kaplicy
wznieśli prezbiterium powiększonego kościoła (ił. 2)2. Jego
wnętrze odzyskało już wprawdzie swe wieloboczne zamknięcie
od wschodu i nakryte zostało stropem oraz nowoczesną
konstrukcją dachową, jednakże ściany wciąż jeszcze stanowią
otwarte karty z czytelnym zapisem architektonicznych na-
warstwień, z których ostatnie pochodzą z okresu restauracji
u schyłku XIX w. i odbudowy w latach 1966—1967 i w 1974 r.
(ił. 3)3.
1 Artykuł niniejszy stanowi nową wersję referatu wygłoszonego
tla Sesji Naukowej w Malborku w 1977 r., pod tytułem: Zamek Wysoki
'v Malborku w świetle badań związanych z odbudową. Pominięto tu, przed-
stawioną w referacie, charakterystykę powielanych ceramicznych dekoracji
architektonicznych pn. skrzydła zamku i zróżnicowanych ceglanych kształ-
tek Użytych do budowy sklepienia i filarów pod najstarszą kaplicą zamko-
W|ł. Artykuł jest częścią przygotowanego do druku w „Roczniku Muzeum
Malborskiego” szerszego opracowania, w którym wyniki badań nad I
kaplicą w Malborku przedstawione są na szerokim tle porównawczym
architektury państwa krzyżackiego 4 ćwierci XIII —1 połowy XIV w.
pracy tej ukazane zostaną konsekwencje odkryć w Malborku dla przyję-
tej w literaturze typologii i chronologii kaplic zamkowych, jak również
^nioski dotyczące związków warsztatowych.
2 C. STEINBRECHT (Preussen zur Zeit der Landmeister, Berlin
■*888, s. 89 — 90) w oparciu o wzmianki u kronikarzy przyjmuje, że zamek
kornturski w Malborku zbudowano ok. 1280 r,; — Tenże (Schloss Loch-
stedt und seine Malereien, Berlin 1910) ustala datowanie kaplicy w Malborku
lla ok. 1270, kaplicy w Lochstedt na 1280. Stąd pod zamieszczonymi
W tej pracy rysunkami odtwarzającymi rzut i przekrój kaplicy mal-
arskiej występuje data 1270 (por. il. 6); - K. H. CLASEN (Die mittel-
Mterliche Kunst im Gebiete des Deutschordensstaates Preussen, t. 1, Die
^Ur0baute.n, Kónigsberg in Preussen 1927, s, 56—78) przyjmuje, że budowę
r°zPoczęto natychmiast po przeniesieniu materiłaów z Zantyru w 1. 1280 —
82> a ukończono w latach dziewięćdziesiątych XIII w.; — B. SCHMID
'-Die Griindung der Marienburg, „Altpreussische Eorschungen” VI, 1929,
s- 191 — 200) przyjmuje rok 1279 (canonicus Sambiensis: „Mergenbwrg
edificatur”') jako datę budowy zamku murowanego (s. 199). W tym czasie
powstało również pn. skrzydło Zamku Wysokiego. Uważa też, że w 1280 r.
ukończono pierwszą budowlę oraz przeniesiono zarząd komturii z Zantyru
do Malborka. W oparciu o te daty i datę przywileju lokacyjnego miasta
Malborka z 27 kwietnia 1276 r. ustala prawdopodobną datę początku
budowy na 1274 r„ gdyż z treści przywileju z 1276 r. wynika, że istniało
już jakieś założenie zamkowe; — B. SCHMID, K. HAUKE (Die Marien-
burg, Wurzburg 1955, s. 14, 17, 18) cofają początek budowy założenia
zamkowego o 2 lata. Data lokacji miasta, 1276 r. została uwzględniona
w cnronologii dotyczącej zamku. Przywilej z 1276 r. znany tylko z później-
szego odpisu, poddał krytycznej analizie J. POWIERSKI (Chronologia
początków Malborka, „Zapiski Historyczne” LXIV 1979, z. 2, s. 5 — 32).
Przesuwając datę dokumentu lokacyjnego na lata 1283—87, przyjmu-
je rok 1286 jako najbardziej prawdopodobny rok jego powstania. Na
podstawie innych nie będących ze sobą w sprzeczności źródeł ustala,
że jeszcze w 1277 r. nie było grodu (zamku) malborskiego, który w źród-
łach pojawia się dopiero w sierpniu 1279 r. (s. 17). W konsekwencji, rok
1280 uznawany za datę ukończenia budowy pierwszego założenia stanowi
jego zdaniem (s. 29—30) datę początkową budowy grodu malborskiego,
który, chociaż w niedokończonym kształcie istniał 5 sierpnia tegoż roku,
wznoszony zapewne przy użyciu materiału budowlanego z Zantyru, skąd
w tym lub w 1281 r. przeniesiono konwent i siedzibę komturstwa. Autor
ten nie łączy zaawansowanej w 1286 r. rozbudowy grodu z pojawieniem
się architektury ceglanej.
3 Przebieg i zakres regotycyzacji kościoła zamkowego ilustrują albumy
fotograficzne rocznych sprawozdań z restauracji Zamku Wysokiego w Mal-
127
PIERWOTNA FORMA KAPLICY ZAMKOWEJ W MALBORKU
Poznanie pierwotnego założenia najstarszej części Zaniku
Malborskiego — zwanej Zamkiem Wysokim — miało i nadal
Tria istotne znaczenie dla badań architektury całej rodziny
konwentualnych zamków krzyżackich z 2 połowy XIII w.
na terenie Pomorza i nad Zalewem Wiślanym. Odbudowa
Zamku Wysokiego ze zniszczeń ostatniej wojny pozwoliła na
ustalenie nowych danych do historii budowlanej tego obiektu,
które uzupełniają lub korygują pewne szczegóły w dotych-
czas znanym i przyjętym w literaturze fachowej obrazie
domu konwentualnego w Malborku1.
Wielka rana w masywnym korpusie Zamku Wysokiego,
Powstała w 1945 r. w wyniku działań wojennych, prowoko-
wała nie tylko do zabezpieczenia i rychłej odbudowy cennego
zespołu architektonicznego — kaplicy św. Anny i leżącego
powyżej kościoła zamkowego (ił. 1). Otwarte wnętrze kościoła
jego obnażone z tynków ściany, obrywy sklepień obu dawnych
wnętrz sakralnych i dwu jeszcze kondygnacji pod zachodnią
częścią świątyni dawały także okazję do studium budowla-
nych i artystycznych umiejętności twórców I kaplicy zam-
kowej z ok. 1280 r. i ich następców, którzy w latach 1331—
1344 dobudowali kaplicę św. Anny i w przedłużeniu I kaplicy
wznieśli prezbiterium powiększonego kościoła (ił. 2)2. Jego
wnętrze odzyskało już wprawdzie swe wieloboczne zamknięcie
od wschodu i nakryte zostało stropem oraz nowoczesną
konstrukcją dachową, jednakże ściany wciąż jeszcze stanowią
otwarte karty z czytelnym zapisem architektonicznych na-
warstwień, z których ostatnie pochodzą z okresu restauracji
u schyłku XIX w. i odbudowy w latach 1966—1967 i w 1974 r.
(ił. 3)3.
1 Artykuł niniejszy stanowi nową wersję referatu wygłoszonego
tla Sesji Naukowej w Malborku w 1977 r., pod tytułem: Zamek Wysoki
'v Malborku w świetle badań związanych z odbudową. Pominięto tu, przed-
stawioną w referacie, charakterystykę powielanych ceramicznych dekoracji
architektonicznych pn. skrzydła zamku i zróżnicowanych ceglanych kształ-
tek Użytych do budowy sklepienia i filarów pod najstarszą kaplicą zamko-
W|ł. Artykuł jest częścią przygotowanego do druku w „Roczniku Muzeum
Malborskiego” szerszego opracowania, w którym wyniki badań nad I
kaplicą w Malborku przedstawione są na szerokim tle porównawczym
architektury państwa krzyżackiego 4 ćwierci XIII —1 połowy XIV w.
pracy tej ukazane zostaną konsekwencje odkryć w Malborku dla przyję-
tej w literaturze typologii i chronologii kaplic zamkowych, jak również
^nioski dotyczące związków warsztatowych.
2 C. STEINBRECHT (Preussen zur Zeit der Landmeister, Berlin
■*888, s. 89 — 90) w oparciu o wzmianki u kronikarzy przyjmuje, że zamek
kornturski w Malborku zbudowano ok. 1280 r,; — Tenże (Schloss Loch-
stedt und seine Malereien, Berlin 1910) ustala datowanie kaplicy w Malborku
lla ok. 1270, kaplicy w Lochstedt na 1280. Stąd pod zamieszczonymi
W tej pracy rysunkami odtwarzającymi rzut i przekrój kaplicy mal-
arskiej występuje data 1270 (por. il. 6); - K. H. CLASEN (Die mittel-
Mterliche Kunst im Gebiete des Deutschordensstaates Preussen, t. 1, Die
^Ur0baute.n, Kónigsberg in Preussen 1927, s, 56—78) przyjmuje, że budowę
r°zPoczęto natychmiast po przeniesieniu materiłaów z Zantyru w 1. 1280 —
82> a ukończono w latach dziewięćdziesiątych XIII w.; — B. SCHMID
'-Die Griindung der Marienburg, „Altpreussische Eorschungen” VI, 1929,
s- 191 — 200) przyjmuje rok 1279 (canonicus Sambiensis: „Mergenbwrg
edificatur”') jako datę budowy zamku murowanego (s. 199). W tym czasie
powstało również pn. skrzydło Zamku Wysokiego. Uważa też, że w 1280 r.
ukończono pierwszą budowlę oraz przeniesiono zarząd komturii z Zantyru
do Malborka. W oparciu o te daty i datę przywileju lokacyjnego miasta
Malborka z 27 kwietnia 1276 r. ustala prawdopodobną datę początku
budowy na 1274 r„ gdyż z treści przywileju z 1276 r. wynika, że istniało
już jakieś założenie zamkowe; — B. SCHMID, K. HAUKE (Die Marien-
burg, Wurzburg 1955, s. 14, 17, 18) cofają początek budowy założenia
zamkowego o 2 lata. Data lokacji miasta, 1276 r. została uwzględniona
w cnronologii dotyczącej zamku. Przywilej z 1276 r. znany tylko z później-
szego odpisu, poddał krytycznej analizie J. POWIERSKI (Chronologia
początków Malborka, „Zapiski Historyczne” LXIV 1979, z. 2, s. 5 — 32).
Przesuwając datę dokumentu lokacyjnego na lata 1283—87, przyjmu-
je rok 1286 jako najbardziej prawdopodobny rok jego powstania. Na
podstawie innych nie będących ze sobą w sprzeczności źródeł ustala,
że jeszcze w 1277 r. nie było grodu (zamku) malborskiego, który w źród-
łach pojawia się dopiero w sierpniu 1279 r. (s. 17). W konsekwencji, rok
1280 uznawany za datę ukończenia budowy pierwszego założenia stanowi
jego zdaniem (s. 29—30) datę początkową budowy grodu malborskiego,
który, chociaż w niedokończonym kształcie istniał 5 sierpnia tegoż roku,
wznoszony zapewne przy użyciu materiału budowlanego z Zantyru, skąd
w tym lub w 1281 r. przeniesiono konwent i siedzibę komturstwa. Autor
ten nie łączy zaawansowanej w 1286 r. rozbudowy grodu z pojawieniem
się architektury ceglanej.
3 Przebieg i zakres regotycyzacji kościoła zamkowego ilustrują albumy
fotograficzne rocznych sprawozdań z restauracji Zamku Wysokiego w Mal-
127