DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Achremczyk, Stanisław: Historia Warmii w Katalogu Zabytków
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48707#0418
STANISŁAW ACHREMCZYK
HISTORIA WARMII W KATALOGU ZABYTKÓW
Na pełny polski katalog zabytków sztuki Warmii i Mazur
czekają nie tylko historycy sztuki, ale też historycy zajmujący
się dziejami politycznymi, gospodarczymi, a zwłaszcza dzie-
jami kultury oraz wszyscy miłośnicy historii tych ziem.
Katalog Arszyńskiego i Kutznera wychodzi na przeciw tym
zapotrzebowaniom i stanowi zapowiedź ukazania się następ-
nych tego rodzaju opracowań. Omawdana praca składa się
z dwóch tomów. Pierwszy zawiera obszerny wstęp, będący
równocześnie zarysem historii sztuki Warmii oraz właściwy
katalog zabytków7. Tom drugi składa się z pięciuset fotografii
co cenniejszych zabytków. Terytorialnie Katalog obejmuje
ziemie byłego powiatu braniewskiego (dawne komornictwo
braniewskie, fromborskie, melzackie, orneckie) i skrawek
Prus Książęcych. Ważności tego terytorium, na którym
znajdowała się m.in. siedziba kapituły warmińskiej ze wspa-
niałą katedrą we Fromborku i zespół szkół jezuickich w Bra-
niewie, nie trzeba tłumaczyć.
Jak na Katalog Zabytków Sztuki Autorzy zamieścili sporo
wiadomości z historii politycznej i gospodarczej omawianych
wsi i miast, celowe zatem jest poddanie publikacji osądowi
historyków pod kątem jej przydatności dla badaczy zajmu-
jących się dziejami Warmii do 1772 r. Zdumiewa przede
wszystkim imponująca ilość przytoczonych faktów świadcząca
o wielkim nakładzie pracy obu Autorów. Zdumiewa też liczba,
zachowanych do dziś zabytków mimo ogromu zniszczeń
spowodowanych przez toczące się na terytorium Warmii
wojny.
Katalog dobitnie pokazuje wielorakie artystyczne i poli-
tyczne więzi Warmii z pozostałymi ziemiami polskimi. Dosko-
nałym tego przykładem są epitafia i płyty nagrobne z katedry
we Fromborku. Stąd rodzi się postulat powołania zespołu do
spisania i zbadania zachowanych na Warmii inskrypcji,
których opracowanie może wzbogacić naszą wiedzę o historii
tych ziem. Artystyczne kontakty Warmii z Koroną, nasilające
się w ciągu wieku XVII, przy słabnących wpływach Gdańska,
Elbląga i Królewca, były wynikiem, jak słusznie zauważyli
Autorzy, działalności biskupów i kanoników pochodzących
z województw koronnych. Można by polemizować z twier-
1 K. GÓRSKI, Polityczna rola Warmii w Rzeczypospolitej 1466—
1772, „Przegląd Zachodni” 1949, nr 7/8, s. 1—23.
2 W. CZAPLIŃSKI, Polska a Brandenburgia za Władysława IV,
Wrocław 1947; — tenże, Połska a Bałtyk ic latach 1632—1648, Dzieje
floty i polityki morskiej, Wrocław 1952; — tenże, Władysław IV i jego
czasy, Warszawa 1976; — tenże, Ziemie Zachodnie w polityce Rzeczypo-
spolitej szlacheckiej (1572—1744), „Kwartalnik Historyczny” XLVIII,
1961, nr 1, s. 3—27.
dzeniem Autorów, że więzy te wzmacniają się od roku 1680*
Moim zdaniem wyraźniejsze ożywienie kontaktów nastąpiło
po wojnie polsko-szwedzkiej zakończonej w 1660 r., gdy trze-
ba było dźwigać z ruin zniszczone ziemie. W latach poprzed-
nich kontakty Warmii z pozostałymi ziemiami polskimi za-
leżały od tego, kto rządził biskupstwem, przeanalizowanie
personaliów biskupów i kanoników mogłoby więc w dużym
stopniu dać odpowiedź na temat powiązań artystycznych
Warmii z Koroną. Na uwagę zasługuje działalność biskupa
Teodora Potockiego zaliczanego cło nowej fali światłych
i uzdolnionych administratorów Kościoła. Za jego to rządów
poczęto budować kościoły pielgrzymkowe na obrzeżach
Warmii, w Krośnie, Chwalęcinie, Stoczku Warmińskim,
które m.in. miały szerzyć katolicyzm wśród protestanckiej
ludności Prus Książęcych.
Niewątpliwie cenny jest zamieszczony przez Autorów
wykaz źródeł i literatury wykorzystanej przy sporządzaniu
Katalogu. Zrozumiale, że najwięcej w nim prac dotyczących
Warmii, mniej — odnoszących się do Prus Książęcych.
Nasuwają się tu jednak pewne uwagi: nie wszystkie tytuły
artykułów, a także czasopism, w których były one publiko-
wane, podane są w formie poprawnej; artykuł Karola Górskie-
go pt. Polityczna rola Warmii w Rzeczypospolitej 1466—-1772
ukazał się wprawdzie w 1949 r., lecz nie w „Komunikatach
Mazursko-Warmińskich”, które wówczas jeszcze nie istniały,
a w „Przeglądzie Zachodnim”1. Zaskakujące jest pominięcie
prac Władysława Czaplińskiego2 i Kazimierza Piwarskiego3.
Na uznanie zasługuje staranność, z jaką Elżbieta Pilecka
opracowała indeks nazwisk.
Tak obszerny, nasycony nazwiskami i faktami Katalog
nie ustrzegł się jednak pewnych nieścisłości.
Zastrzeżenia budzą niektóre daty wydarzeń historycz-
nych, głównie wojen. Tak np. w czasie wojny trzynastoletniej
Frombork został obrabowany i spalony w grudniu 14544
a nie w roku 1455. Oszczędzono wówczas jedynie katedrę
i kurie kanonickie. Później katedra, jako ważny obiekt obron-
ny, kilka razy przechodziła z rąk do rąk, m.in. w lipcu 1455
3 K. PIWARSKI, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych,
Gdańsk 1946; — Tenże, Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621—1772),
Gdynia 1938; — Tenże, Prusy Wschodnie w dziejach Polski, Kraków
1947; — Tenże, Polityka bałtycka Jana III w latach 1675—1679 [w:]
Księga pamiątkowa ku czci prof. Wacława Sobieskiego, t. 1, Kraków 1932,
s. 197—266.
4 M. BISKUP, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454—
1466, Warszawa 1967, s. 307.
412
HISTORIA WARMII W KATALOGU ZABYTKÓW
Na pełny polski katalog zabytków sztuki Warmii i Mazur
czekają nie tylko historycy sztuki, ale też historycy zajmujący
się dziejami politycznymi, gospodarczymi, a zwłaszcza dzie-
jami kultury oraz wszyscy miłośnicy historii tych ziem.
Katalog Arszyńskiego i Kutznera wychodzi na przeciw tym
zapotrzebowaniom i stanowi zapowiedź ukazania się następ-
nych tego rodzaju opracowań. Omawdana praca składa się
z dwóch tomów. Pierwszy zawiera obszerny wstęp, będący
równocześnie zarysem historii sztuki Warmii oraz właściwy
katalog zabytków7. Tom drugi składa się z pięciuset fotografii
co cenniejszych zabytków. Terytorialnie Katalog obejmuje
ziemie byłego powiatu braniewskiego (dawne komornictwo
braniewskie, fromborskie, melzackie, orneckie) i skrawek
Prus Książęcych. Ważności tego terytorium, na którym
znajdowała się m.in. siedziba kapituły warmińskiej ze wspa-
niałą katedrą we Fromborku i zespół szkół jezuickich w Bra-
niewie, nie trzeba tłumaczyć.
Jak na Katalog Zabytków Sztuki Autorzy zamieścili sporo
wiadomości z historii politycznej i gospodarczej omawianych
wsi i miast, celowe zatem jest poddanie publikacji osądowi
historyków pod kątem jej przydatności dla badaczy zajmu-
jących się dziejami Warmii do 1772 r. Zdumiewa przede
wszystkim imponująca ilość przytoczonych faktów świadcząca
o wielkim nakładzie pracy obu Autorów. Zdumiewa też liczba,
zachowanych do dziś zabytków mimo ogromu zniszczeń
spowodowanych przez toczące się na terytorium Warmii
wojny.
Katalog dobitnie pokazuje wielorakie artystyczne i poli-
tyczne więzi Warmii z pozostałymi ziemiami polskimi. Dosko-
nałym tego przykładem są epitafia i płyty nagrobne z katedry
we Fromborku. Stąd rodzi się postulat powołania zespołu do
spisania i zbadania zachowanych na Warmii inskrypcji,
których opracowanie może wzbogacić naszą wiedzę o historii
tych ziem. Artystyczne kontakty Warmii z Koroną, nasilające
się w ciągu wieku XVII, przy słabnących wpływach Gdańska,
Elbląga i Królewca, były wynikiem, jak słusznie zauważyli
Autorzy, działalności biskupów i kanoników pochodzących
z województw koronnych. Można by polemizować z twier-
1 K. GÓRSKI, Polityczna rola Warmii w Rzeczypospolitej 1466—
1772, „Przegląd Zachodni” 1949, nr 7/8, s. 1—23.
2 W. CZAPLIŃSKI, Polska a Brandenburgia za Władysława IV,
Wrocław 1947; — tenże, Połska a Bałtyk ic latach 1632—1648, Dzieje
floty i polityki morskiej, Wrocław 1952; — tenże, Władysław IV i jego
czasy, Warszawa 1976; — tenże, Ziemie Zachodnie w polityce Rzeczypo-
spolitej szlacheckiej (1572—1744), „Kwartalnik Historyczny” XLVIII,
1961, nr 1, s. 3—27.
dzeniem Autorów, że więzy te wzmacniają się od roku 1680*
Moim zdaniem wyraźniejsze ożywienie kontaktów nastąpiło
po wojnie polsko-szwedzkiej zakończonej w 1660 r., gdy trze-
ba było dźwigać z ruin zniszczone ziemie. W latach poprzed-
nich kontakty Warmii z pozostałymi ziemiami polskimi za-
leżały od tego, kto rządził biskupstwem, przeanalizowanie
personaliów biskupów i kanoników mogłoby więc w dużym
stopniu dać odpowiedź na temat powiązań artystycznych
Warmii z Koroną. Na uwagę zasługuje działalność biskupa
Teodora Potockiego zaliczanego cło nowej fali światłych
i uzdolnionych administratorów Kościoła. Za jego to rządów
poczęto budować kościoły pielgrzymkowe na obrzeżach
Warmii, w Krośnie, Chwalęcinie, Stoczku Warmińskim,
które m.in. miały szerzyć katolicyzm wśród protestanckiej
ludności Prus Książęcych.
Niewątpliwie cenny jest zamieszczony przez Autorów
wykaz źródeł i literatury wykorzystanej przy sporządzaniu
Katalogu. Zrozumiale, że najwięcej w nim prac dotyczących
Warmii, mniej — odnoszących się do Prus Książęcych.
Nasuwają się tu jednak pewne uwagi: nie wszystkie tytuły
artykułów, a także czasopism, w których były one publiko-
wane, podane są w formie poprawnej; artykuł Karola Górskie-
go pt. Polityczna rola Warmii w Rzeczypospolitej 1466—-1772
ukazał się wprawdzie w 1949 r., lecz nie w „Komunikatach
Mazursko-Warmińskich”, które wówczas jeszcze nie istniały,
a w „Przeglądzie Zachodnim”1. Zaskakujące jest pominięcie
prac Władysława Czaplińskiego2 i Kazimierza Piwarskiego3.
Na uznanie zasługuje staranność, z jaką Elżbieta Pilecka
opracowała indeks nazwisk.
Tak obszerny, nasycony nazwiskami i faktami Katalog
nie ustrzegł się jednak pewnych nieścisłości.
Zastrzeżenia budzą niektóre daty wydarzeń historycz-
nych, głównie wojen. Tak np. w czasie wojny trzynastoletniej
Frombork został obrabowany i spalony w grudniu 14544
a nie w roku 1455. Oszczędzono wówczas jedynie katedrę
i kurie kanonickie. Później katedra, jako ważny obiekt obron-
ny, kilka razy przechodziła z rąk do rąk, m.in. w lipcu 1455
3 K. PIWARSKI, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych,
Gdańsk 1946; — Tenże, Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621—1772),
Gdynia 1938; — Tenże, Prusy Wschodnie w dziejach Polski, Kraków
1947; — Tenże, Polityka bałtycka Jana III w latach 1675—1679 [w:]
Księga pamiątkowa ku czci prof. Wacława Sobieskiego, t. 1, Kraków 1932,
s. 197—266.
4 M. BISKUP, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454—
1466, Warszawa 1967, s. 307.
412