Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (45.1983)

ROBERT M. KUNKEL

DWIE CENTRALNE KAPLICE:

W GNIEŹNIE I W PUŁTUSKU

Arcybiskup gnieźnieński i prymas polski, Jan Łaski,
uczestnicząc w Soborze Lateraneńskim, uzyskał 27 lipca
1515 r. zezwolenie na zebranie z rzymskich cmentarzy Campo
Santo i San Giorgio pewnej ilości ziemi dla posypania cmen-
tarza przy katedrze w Gnieźnie. Łączyły się z tym liczne
przywileje i odpusty, którymi obdarzone były wspomniane
cmentarze w Rzymie, ponad tysiąc lat wcześniej w podobny
sposób posypane ziemią przywiezioną przez cesarzową Helenę
z Jerozolimy1. Tak więc gnieźnieński cmentarz katedralny
stał się Ziemią Świętą, terenem równoznacznym — w symbo-
licznym sensie — ze skałami Palestyny, kryjącymi w sobie
najświętszą relikwię chrześcijaństwa —• Grób Chrystusa.
Wracając w 1516 r. do Polski, Łaski zatrzymał się w
Ostrzyhomiu, gdzie grupa florenckich rzeźbiarzy kończyła
właśnie prace przy kaplicy-mauzoleum kardynała Tomasza
Bakócsa i zamówił u Jana Florentczyka płyty nagrobne
z czerwonego marmuru dla siebie, swego brata Andrzeja,
kanonika gnieźnieńskiego, oraz czterech jeszcze biskupów —
dwóch gnieźnieńskich, krakowskiego i włocławskiego, których
postanowił uczcić jako swych poprzedników i dobroczyńców2.
Napis na płycie przeznaczonej dla samego prymasa, na
gnieźnieński cmentarz, eksponował fakt, iż Łaski ziemię
garncarzową jerozolimską z Rzymu sprowadził i cmentarz
ten nią posypał3. W swym raptularzu testamentowym używał
określeń takich, jak cimiterium sacrum lub wręcz in campo
sancto Gnesne4 *.
Nie projektował jednak wówczas jeszcze budowy mauzo-
leum. W rozporządzeniu co do swego pochówku wydanym

1 I. POLKOWSKI, Katedra Gnieźnieńska, Gniezno 1874, s. 18—19;
— S. KARWOWSKI, Kolegiata św. Jerzego i kościół św. Stanisława w
Gnieźnie, Poznań 1896, s. 36; — H. KOZAKIEWICZOWA, Mecenat
Jana Łaskiego. Z zagadnień sztuki renesansowej w Polsce, ,,Biul. Hist.
Sztuki” XXIII, 1961, nr 1, s. 3—17.
2 J. MYCIELSKI, Trzy nagrobki z epoki renesansu w katedrze gnieź-
nieńskiej, „Sprawozdania Komisji do badania Historii Sztuki w Polsce”
V, 1896, s. XC—XCIII; — POLKOWSKI, o.c., s. 153 przyp. 42; — H.
KOZAKIEWICZOWA, S. KOZAKIEWICZ, Renesans w Polsce. Warsza-
wa 1976, s. 36—37.
3 ... TERRAM FIGULI EX URBE ET AB HIER0S0LIM1S IN-
DUCIT QUAM CIMITERIUM HOC CONSPERGIT..., wg: Katedra
Gnieźnieńska. Praca zbiór, pod red. A. Ś WIECHOWSKIEJ, Poznań-

po powrocie z Rzymu w 1516 r. polecał jedynie, aby złożono
go na „świętym cmentarzu” i grób przykryto zamówioną
płytą, zaś następca, jeśli uzna za stosowne, wznieść może
jakieś zwieńczenie na kolumienkach wokół płyty, dla powagi
miejsca®. W 1518 r. Łaski zmienił zdanie i uzyskał zgodę
kapituły na zburzenie trzech kaplic przylegających do pół-
nocnej nawy katedry i budowę w ich miejscu własnej, jednak
już w październiku tego roku pojawia się wzmianka o kaplicy
cmentarnej św. Stanisława. W 1522 r. prymas pisze w swym
raptularzu, iż wzniósł własnym kosztem swoją kaplicę gro-
bową pod wezwaniem św. Stanisława na cmentarzu pomiędzy
katedrą a kolegiatą św. Jerzego, zaś sam cmentarz otoczył
murem (il. I)6. Ponieważ wizytacje podają rok 1520 jako datę
konsekracji kaplicy7, możemy przyjąć, że projekt architek-
toniczny obiektu powstał w Polsce w latach 1518—-1520.
Kaplica służyła przez długie lata jako przykatedralny
kościół cmentarny. Restaurowana była dwukrotnie: raz po
pożarze w 1613 r., gdy arcybiskup Baranowski kazał ją od-
budować jak była niegdyś, drugi raz w r. 1680 przez ka-
nonika Stanisława Cieńskiego. Około roku 1778 prymas
Antoni Ostrowski polecił ją rozebrać dla uzyskania materiału
budowlanego. Kapituła początkowo oponowała, przedkłada-
jąc, że kościół, lubo uszkodzony, jest jeszcze w murach swoich
trwały i dość obszerny, potem ustąpiła8.
W 1931 r. biskup Antoni Laubitz podczas plantowania
terenu przy katedrze odkrył fundamenty kaplicy, które na-
stępnie zbadał i pomierzył Jan Zachwatowicz9.
Warszawa—Lublin 1970, s. 234—235. Tłumaczenia tego i następnych
tekstów łacińskich — autora.
4 H. ZEISSBERG, Johannes Łaski Erzbischof non Gnesen (1510—
1531) und sein Testament, Wien 1874, s. 15, 182. Por. też. KOZAKIEWI-
CZOWA, o.c., s. 7 przyp. 13, s. 8 przyp. 15.
5 in honorem nero proąue auctoritate loci sacrati poneretur aliąualis
edicio supra columnellas circum saxum. cyt. wg KOZAKIEWICZOWEJ,
o.c., s. 7 przyp. 13.
6 Cyt. tamże, s. 9.
7 POLKOWSKI, o.c., s. 18.
8 KARWOWSKI, o.c., s. 18, 48—50.
9 J. ZACHWATOWICZ, Nowe odkrycia w dziedzinie architektury
romańskiej w Polsce, „Ochrona Zabytków” I, 1948, nr 1, s. 23—26. Z za-

287