DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Pucko, Wasyl: Połocki relief steatytowy i problem zachodnich wpływów w sztuce ruskiej XII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48707#0265
WASYL PUCKO
POŁOCKI RELIEF STEATYTOWY I PROBLEM ZACHODNICH
WPŁYWÓW W SZTUCE RUSKIEJ XII WIEKU
W 1970 r. na XIII Międzynarodowym Kongresie Nauk
Historycznych, odbywającym się w Moskwie, W. N. Ła-
zariew wystąpił z obszernym i bogatym referatem, w którym
po raz pierwszy rozpatrzono sztukę średniowiecznej Rusi
w jej relacji do Zachodu.1 Nie rościmy sobie prawa do stawia-
nia uczonemu zarzutu, iż nie uwzględnił wszystkich dzieł
noszących ślady wpływów zachodnich, a także w wielu
przypadkach pośredniczącej roli Słowian bałkańskich. Za-
chodnie tendencje w ruskim malarstwie ikonowym były już
przedmiotem uwagi piszącego te słowa2. W tym miejscu
zaprezentowane zostaną niektóre rozważania dotyczące
przejawów podobnych tendencji w małych formach plastyki
kamiennej 2 połowy XII w.
Do podjęcia tej tematyki, jak mi się wydaje, trudno
znaleźć lepszą okazję niż jubileusz znanego uczonego polskie-
go, profesora Jana Białostockiego, którego badania cieszą się
zasłużonym uznaniem zarówno w ojczyźnie, jak i za granicą.
Mam nadzieję, że Jubilat odniesie się przychylnie do moich
uwag —■ nawet jeśli znajdą się w nich konstatacje nieco od-
biegające od ogólnie przyjętych.
Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na zbyt silnie
zakorzenione w europejskiej nauce przeciwstawienie sztuki
średniowiecznej Słowian Zachodnich — sztuce Europy
Wschodniej. Znane są oczywiście przyczyny takiego ujmo-
wania sprawy. W pierwszym wypadku sztuka podporządko-
wana była w swym rozwoju następstwu zachodnioeuropejskich
stylów artystycznych, w drugim — rozwijała się w ścisłym
związku z kulturą Bizancjum, Słowian Bałkańskich i chrześ-
cijańskiego Wschodu. Ale pomiędzy tymi dwoma obszarami
1 W. N. LAZARIEW, Iskusstwo sriedniowiekowoj Rusi i Zapad
(XI—XV ww.), Moskwa 1970; — tenże, Wizantijskoje i drewnieruskoje
iskusstwo. Statji i materiały, Moskwa 1978, s. 227—297.
2 W. PUCKO, O tendencjach zachodnich w malarstwie ikonowym
Rusi XII—XIII w., ,,Biul. Hist. Sztuki” XLI, 1979. nr 4, s. 327—336.
3 G. W. SZTYCHÓW [w:] Oczerki po archeologii Bielorussii, cz. II,
Mińsk 1972, s. 183; — G. W. SZTYCHÓW, P. N. ZACHARIENKO,
kulturowymi, z ich „dorzeczem” norm ogólnych i różno-
rodnych tradycji miejscowych, przebiegał „dział wodny”.
Jego obecność odczuwamy wszędzie tam, gdzie bizantyjska
kultura bezpośrednio stykała się z zachodnią: w połud-
niowych Włoszech, w Wenecji i na wybrzeżu Adriatyku,
czy też na obszarach zachodniorosyjskieh. Sztukę tych
ostatnich można rozpatrywać jako ogniwo pośrednie. To,
co zostało powiedziane wyżej, w pełni przystaje do dzieł archi-
tektury na terenie Galicji i Wołynia, przede wszystkim do
rotund oraz takich zabytków, jak cerkiew św. Pantelejmona
w Haliczu, z jej typowo romańską dekoracją plastyczną.
W jakim stopniu zachodnie wpływy oddziałały na małe
formy staroruskiej sztuki ? W udzieleniu odpowiedzi pomocna
będzie niewielka steatytowa ikona z Połocka. Jeśli nawet
nie należy rozpatrywać jej jako typowego przykładu produkcji
zachodnioruskich rzemieślników, to zachowuje ona swoje
znaczenie w badaniu dróg rozwoju tej gałęzi plastyki XII
wieku.
Relief ze steatytu został znaleziony latem 1967 r. na
Górnym Zamku w Połocku, w trakcie wykopalisk archeologa
G. W. Sztychowa, w warstwie datowanej stratygraficznie na
lata 1220. Wymiary reliefu: 6,2 x 4,4 cm; grubość płytki:
0,6 cm. Połowę powierzchni zajmują reliefowe przedstawienia.
Na ikonie wyobrażone są stojące frontalnie, pełnopostaciowe
figury cesarza Konstantyna Wielkiego (306—337) i jego mat-
ki — Heleny, podtrzymujące duży, ośmioramienny krzyż
(il. 1). Zabytek ten wszedł do literatury specjalistycznej
dzięki kilkakrotnym wzmiankom i reprodukcji.3 Najbardziej
gruntownej analizy steatytowego reliefu z Połocka dokonał
Slarażytnyja skarby Bielarusi, Mińsk 1971, nr 19; — A. BANK, Les mo-
dliłeś de Constantinopole et les copies locales (d’aprbs les objets d’art mineurs
du Xe—XIIIe s.)[w:] Actes du XXIIe Congrbs International d’Histoire
de l’Art, 1960, Budapeszt 1972, s. 184, il. 11; — t a ż sama, Chudożest-
wiennyje swjazi Wizantii i sopriedielnych stran. Po matierialam prikladnogo
iskusstwa XI—XIII ww. [w:] Kultura Wostoka. Driewnosfi rannieje sried-
niewiekowje, Leningrad 1978, s. 97, il. na s. 98.
259
POŁOCKI RELIEF STEATYTOWY I PROBLEM ZACHODNICH
WPŁYWÓW W SZTUCE RUSKIEJ XII WIEKU
W 1970 r. na XIII Międzynarodowym Kongresie Nauk
Historycznych, odbywającym się w Moskwie, W. N. Ła-
zariew wystąpił z obszernym i bogatym referatem, w którym
po raz pierwszy rozpatrzono sztukę średniowiecznej Rusi
w jej relacji do Zachodu.1 Nie rościmy sobie prawa do stawia-
nia uczonemu zarzutu, iż nie uwzględnił wszystkich dzieł
noszących ślady wpływów zachodnich, a także w wielu
przypadkach pośredniczącej roli Słowian bałkańskich. Za-
chodnie tendencje w ruskim malarstwie ikonowym były już
przedmiotem uwagi piszącego te słowa2. W tym miejscu
zaprezentowane zostaną niektóre rozważania dotyczące
przejawów podobnych tendencji w małych formach plastyki
kamiennej 2 połowy XII w.
Do podjęcia tej tematyki, jak mi się wydaje, trudno
znaleźć lepszą okazję niż jubileusz znanego uczonego polskie-
go, profesora Jana Białostockiego, którego badania cieszą się
zasłużonym uznaniem zarówno w ojczyźnie, jak i za granicą.
Mam nadzieję, że Jubilat odniesie się przychylnie do moich
uwag —■ nawet jeśli znajdą się w nich konstatacje nieco od-
biegające od ogólnie przyjętych.
Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na zbyt silnie
zakorzenione w europejskiej nauce przeciwstawienie sztuki
średniowiecznej Słowian Zachodnich — sztuce Europy
Wschodniej. Znane są oczywiście przyczyny takiego ujmo-
wania sprawy. W pierwszym wypadku sztuka podporządko-
wana była w swym rozwoju następstwu zachodnioeuropejskich
stylów artystycznych, w drugim — rozwijała się w ścisłym
związku z kulturą Bizancjum, Słowian Bałkańskich i chrześ-
cijańskiego Wschodu. Ale pomiędzy tymi dwoma obszarami
1 W. N. LAZARIEW, Iskusstwo sriedniowiekowoj Rusi i Zapad
(XI—XV ww.), Moskwa 1970; — tenże, Wizantijskoje i drewnieruskoje
iskusstwo. Statji i materiały, Moskwa 1978, s. 227—297.
2 W. PUCKO, O tendencjach zachodnich w malarstwie ikonowym
Rusi XII—XIII w., ,,Biul. Hist. Sztuki” XLI, 1979. nr 4, s. 327—336.
3 G. W. SZTYCHÓW [w:] Oczerki po archeologii Bielorussii, cz. II,
Mińsk 1972, s. 183; — G. W. SZTYCHÓW, P. N. ZACHARIENKO,
kulturowymi, z ich „dorzeczem” norm ogólnych i różno-
rodnych tradycji miejscowych, przebiegał „dział wodny”.
Jego obecność odczuwamy wszędzie tam, gdzie bizantyjska
kultura bezpośrednio stykała się z zachodnią: w połud-
niowych Włoszech, w Wenecji i na wybrzeżu Adriatyku,
czy też na obszarach zachodniorosyjskieh. Sztukę tych
ostatnich można rozpatrywać jako ogniwo pośrednie. To,
co zostało powiedziane wyżej, w pełni przystaje do dzieł archi-
tektury na terenie Galicji i Wołynia, przede wszystkim do
rotund oraz takich zabytków, jak cerkiew św. Pantelejmona
w Haliczu, z jej typowo romańską dekoracją plastyczną.
W jakim stopniu zachodnie wpływy oddziałały na małe
formy staroruskiej sztuki ? W udzieleniu odpowiedzi pomocna
będzie niewielka steatytowa ikona z Połocka. Jeśli nawet
nie należy rozpatrywać jej jako typowego przykładu produkcji
zachodnioruskich rzemieślników, to zachowuje ona swoje
znaczenie w badaniu dróg rozwoju tej gałęzi plastyki XII
wieku.
Relief ze steatytu został znaleziony latem 1967 r. na
Górnym Zamku w Połocku, w trakcie wykopalisk archeologa
G. W. Sztychowa, w warstwie datowanej stratygraficznie na
lata 1220. Wymiary reliefu: 6,2 x 4,4 cm; grubość płytki:
0,6 cm. Połowę powierzchni zajmują reliefowe przedstawienia.
Na ikonie wyobrażone są stojące frontalnie, pełnopostaciowe
figury cesarza Konstantyna Wielkiego (306—337) i jego mat-
ki — Heleny, podtrzymujące duży, ośmioramienny krzyż
(il. 1). Zabytek ten wszedł do literatury specjalistycznej
dzięki kilkakrotnym wzmiankom i reprodukcji.3 Najbardziej
gruntownej analizy steatytowego reliefu z Połocka dokonał
Slarażytnyja skarby Bielarusi, Mińsk 1971, nr 19; — A. BANK, Les mo-
dliłeś de Constantinopole et les copies locales (d’aprbs les objets d’art mineurs
du Xe—XIIIe s.)[w:] Actes du XXIIe Congrbs International d’Histoire
de l’Art, 1960, Budapeszt 1972, s. 184, il. 11; — t a ż sama, Chudożest-
wiennyje swjazi Wizantii i sopriedielnych stran. Po matierialam prikladnogo
iskusstwa XI—XIII ww. [w:] Kultura Wostoka. Driewnosfi rannieje sried-
niewiekowje, Leningrad 1978, s. 97, il. na s. 98.
259