DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Dayczak, Maria: Kamienica mieszczańska w Jarosławiu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.41526#0039
KAMIENICA MIESZCZAŃSKA W JAROSŁAWIU
ry wraz z cmentarzem zajmował połowę pierzei pół-
nocno-zachodniej 2B. Szeroki wylot ul. Sobieskiego na
rynek tworzy jakby lej wchłaniający część jego prze-
strzeni. Dzięki temu mówić można o pewnym, przy-
padkowym zresztą podobieństwie do wylotu ul. Grodz-
kiej na rynek krakowski. Aktualna do XVIII w. naz-
wa Platea Castrensis wskazuje, że prowadziła ona do
zamku właścicieli miasta 27.
W przywileju miejskim z roku 162 5 28 występuje
określenie „nowe miasto“. Widocznie ruch jarmarczny
zaczął się przenosić na przedmieścia, które zapewne
już wcześniej zabudowywały się wzdłuż szlaków wy-
chodzących z miasta. Nawet dość obszerny rynek stał
się z przyczyn handlowych za ciasny, skoro w roku
1636 Alojza Chodkiewiczowa, właścicielka Jarosławia
zakazuje zabudowy prywatnej działki, motywując za-
kaz brakiem placów podczas wzmożonego ruchu jar-
marcznego 29. Stosunkowo duży stopień regularności
planu miasta pociągnął za sobą regularność i umiaro-
wość bloków zabudowy, które odznaczają się znacz-
nymi rozmiarami, przy czym bloki przyrynkowe mają
kształt zbliżony do kwadratu, uliczne — do wydłużo-
nego prostokąta 30.
3. HISTORIA ZABUDOWY MIASTA
Nowożytna murowana zabudowa znacznej ilości
miast prowincjonalnych w Polsce rozwinęła się w dru-
giej połowie XVI, a szczególnie w pierwszej połowie
XVII wieku. Intensywny ruch budowlany tego okresu
był dobrym odzwierciedleniem niesłabnącego jeszcze
rozwoju gospodarczego miast polskich. Warunkowany
był on możliwościami finansowymi warstwy miesz-
czańskiej, której mimo konsekwentnej polityki stanu
szlacheckiego i duchowieństwa nie udało się na razie
pokonać.
Wiadomo, że drzewo w Polsce było zasadniczym
materiałem budowlanym, który zakorzenił się głębo-
ko w rodzimej tradycji i stworzył charakterystyczne
dla polskiej architektury formy. Odnosiło się to w
pierwszym rzędzie do budownictwa mieszkalnego tej
niereprezentacyjnej, a najbardziej użytkowej gałęzi
architektury. Tradycjonalizm w zastosowaniu drzewa
28 Murowany, gotycki z roku 1473, od 1523 był ko-
ściołem kolegiackim; zburzony przez władze austriac-
kie w -roku 1807 (Makara J., jw., s. 27).
27 Zbudowany w latach 1464 do 1472, murowany
(na miejscu dzisiejszej cerkwi), tamże, s. 614 do 615.
28 Copiarium documentorum civitatis Jaroslavien-
sis..., jw., s. 5—12, por. Aneks I.
29 Rkps A. M. Jar. nr 41, s. 2.
30 Największą głębokość posiada blok pierzei pd.-
wsch. około 89 m; przy szerokości około 104 m obej-
muje 8 działek. Głębokość pozostałych bloków przy-
rynkowych dochodzi przeciętnie ponad 60 m. Bloki
uliczne posiadają przeciętną długość około 100 m, głę-
bokość 52 do 75 m przy ul. Grodzkiej, do 89 m przy
do budowy prawie całych miast trwał w wielu wy-
padkach do XVIII w.31 O ilościowej przewadze muro-
wanego budownictwa w XVI w. można mówić tylko
w odniesieniu do tych miast, gdzie albo wiele budowli
ceglanych zostawił gotyk, a tylko rozwinął je i uświet-
nił renesans (np. w Krakowie), albo też, gdzie chodzi
o -nowe, powstające pod silnym protektoratem mia-
sta prywatne, mające być wyrazem splendoru i po-
tęgi ich właścicieli (np. Zamość, Żółkiew).
Podobny stan rzeczy pozwala przypuszczać, że
i pierwotna zabudowa Jarosławia musiała być po
większej części drewniana, co potwierdzają czę-
ściowo — fragmentarycznie zresztą zachowane —
archiwalia. Ratusz zbudowany w końcu XV wieku
był zapewne jednym z nielicznych murowanych bu-
dynków świeckich32. Jest rzeczą charakterystyczną,
że w ciągu całego XVI wieku w miejscowych aktach
ul. Sobieskiego. Obejmują one przeciętnie 8 do 10 dzia-
łek. Blok południowej strony ul. Grodzkiej o obecnej
długości około 158 m pierwotnie miał również 100 m.
Przedłużenie go było rezultatem zabudowania uliczki
prowadzącej do wałów miejskich (między domami
nr 3 i 5), zapewne jeszcze w XVII wieku. Nie ma go
bowiem na planie z roku 1704.
31 W końcu XVIII w. istniały jeszcze w Zamościu
piętrowe domy drewniane, por. Miłobędzki J. A., Ze
studiów nad urbanistyką Zamościa, Biuletyn H.S. XV
(1953), nr 3/4.
32 Zbudowany w roku 1479, kilkakrotnie przebudo-
wany. Gottfried K., Topografia dawnego Jarosławia,
Jarosław 1935, rkps.
29
ry wraz z cmentarzem zajmował połowę pierzei pół-
nocno-zachodniej 2B. Szeroki wylot ul. Sobieskiego na
rynek tworzy jakby lej wchłaniający część jego prze-
strzeni. Dzięki temu mówić można o pewnym, przy-
padkowym zresztą podobieństwie do wylotu ul. Grodz-
kiej na rynek krakowski. Aktualna do XVIII w. naz-
wa Platea Castrensis wskazuje, że prowadziła ona do
zamku właścicieli miasta 27.
W przywileju miejskim z roku 162 5 28 występuje
określenie „nowe miasto“. Widocznie ruch jarmarczny
zaczął się przenosić na przedmieścia, które zapewne
już wcześniej zabudowywały się wzdłuż szlaków wy-
chodzących z miasta. Nawet dość obszerny rynek stał
się z przyczyn handlowych za ciasny, skoro w roku
1636 Alojza Chodkiewiczowa, właścicielka Jarosławia
zakazuje zabudowy prywatnej działki, motywując za-
kaz brakiem placów podczas wzmożonego ruchu jar-
marcznego 29. Stosunkowo duży stopień regularności
planu miasta pociągnął za sobą regularność i umiaro-
wość bloków zabudowy, które odznaczają się znacz-
nymi rozmiarami, przy czym bloki przyrynkowe mają
kształt zbliżony do kwadratu, uliczne — do wydłużo-
nego prostokąta 30.
3. HISTORIA ZABUDOWY MIASTA
Nowożytna murowana zabudowa znacznej ilości
miast prowincjonalnych w Polsce rozwinęła się w dru-
giej połowie XVI, a szczególnie w pierwszej połowie
XVII wieku. Intensywny ruch budowlany tego okresu
był dobrym odzwierciedleniem niesłabnącego jeszcze
rozwoju gospodarczego miast polskich. Warunkowany
był on możliwościami finansowymi warstwy miesz-
czańskiej, której mimo konsekwentnej polityki stanu
szlacheckiego i duchowieństwa nie udało się na razie
pokonać.
Wiadomo, że drzewo w Polsce było zasadniczym
materiałem budowlanym, który zakorzenił się głębo-
ko w rodzimej tradycji i stworzył charakterystyczne
dla polskiej architektury formy. Odnosiło się to w
pierwszym rzędzie do budownictwa mieszkalnego tej
niereprezentacyjnej, a najbardziej użytkowej gałęzi
architektury. Tradycjonalizm w zastosowaniu drzewa
28 Murowany, gotycki z roku 1473, od 1523 był ko-
ściołem kolegiackim; zburzony przez władze austriac-
kie w -roku 1807 (Makara J., jw., s. 27).
27 Zbudowany w latach 1464 do 1472, murowany
(na miejscu dzisiejszej cerkwi), tamże, s. 614 do 615.
28 Copiarium documentorum civitatis Jaroslavien-
sis..., jw., s. 5—12, por. Aneks I.
29 Rkps A. M. Jar. nr 41, s. 2.
30 Największą głębokość posiada blok pierzei pd.-
wsch. około 89 m; przy szerokości około 104 m obej-
muje 8 działek. Głębokość pozostałych bloków przy-
rynkowych dochodzi przeciętnie ponad 60 m. Bloki
uliczne posiadają przeciętną długość około 100 m, głę-
bokość 52 do 75 m przy ul. Grodzkiej, do 89 m przy
do budowy prawie całych miast trwał w wielu wy-
padkach do XVIII w.31 O ilościowej przewadze muro-
wanego budownictwa w XVI w. można mówić tylko
w odniesieniu do tych miast, gdzie albo wiele budowli
ceglanych zostawił gotyk, a tylko rozwinął je i uświet-
nił renesans (np. w Krakowie), albo też, gdzie chodzi
o -nowe, powstające pod silnym protektoratem mia-
sta prywatne, mające być wyrazem splendoru i po-
tęgi ich właścicieli (np. Zamość, Żółkiew).
Podobny stan rzeczy pozwala przypuszczać, że
i pierwotna zabudowa Jarosławia musiała być po
większej części drewniana, co potwierdzają czę-
ściowo — fragmentarycznie zresztą zachowane —
archiwalia. Ratusz zbudowany w końcu XV wieku
był zapewne jednym z nielicznych murowanych bu-
dynków świeckich32. Jest rzeczą charakterystyczną,
że w ciągu całego XVI wieku w miejscowych aktach
ul. Sobieskiego. Obejmują one przeciętnie 8 do 10 dzia-
łek. Blok południowej strony ul. Grodzkiej o obecnej
długości około 158 m pierwotnie miał również 100 m.
Przedłużenie go było rezultatem zabudowania uliczki
prowadzącej do wałów miejskich (między domami
nr 3 i 5), zapewne jeszcze w XVII wieku. Nie ma go
bowiem na planie z roku 1704.
31 W końcu XVIII w. istniały jeszcze w Zamościu
piętrowe domy drewniane, por. Miłobędzki J. A., Ze
studiów nad urbanistyką Zamościa, Biuletyn H.S. XV
(1953), nr 3/4.
32 Zbudowany w roku 1479, kilkakrotnie przebudo-
wany. Gottfried K., Topografia dawnego Jarosławia,
Jarosław 1935, rkps.
29