Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (18.1956)

EDWARD CHWALEWIK
1873—1956

Edward Chwalewik nie był historykiem sztuki
z wykształcenia, a jego zainteresowania i działalność
naukowa nie wyłącznie bynajmniej obracały się wo-
kół spraw związanych z dziejami plastyki. Ale, że
dla dyscypliny naszej położył zasługi ogromne — wy-
daje się słuszne poświęcić mu na tym miejscu parę
słów pośmiertnego wspomnienia.
Urodził się dnia 2i3.VIII.1873 r. w Warszawie, wy-
wodził z domu przesiąkniętego patriotyczną tradycją:
ojciec Edward był uczestnikiem powstania stycznio-
wego, dziad Benedykt — walczył w insurekcji listo-
padowej. W latach 1883—95 uczęszczał do gimnazjum
siedleckiego (a wspomnienie z tego okresu zawarł
w swej autobiografii drukowanej w 1927 r, w Księ-
dze pamiątkowej siedlczan), następnie 1895—1905 stu-
diował prawo na uniwersytetach w Warszawie, Mo-
skwie i Tomisku. W latach szkolnych i uniwersytec-
kich z całą młodzieńczą żarliwością włączył się do
konspiracyjnych ruchów rewolucyjnych, które kon-
tynuował w szeregach Socjal-Demokracji Królestwa
Polskiego i Litwy. Z lat tej działalności datowała się
serdeczna zażyłość z ludźmi tej miary, co Julian Mar-
chlewski i Stefania Sempołowska. Nastąpiły restryk-
cje carskie: więzienie w Cytadeli i 3-letnie zesłanie
na Syberię. Już na wygnaniu, obok działalności po-
litycznej, wciągnięty zostaje Chwalewik do pracy bi-
bliotekarskiej,, której odda w latach międzywojennych
i w pierwszym okresie po II wojnie światowej dwa-
dzieścia parę lat intensywnej pracy, ogromnego wysił-
ku i oddania, jak również poświęci jej swe zdolności
organizacyjne i wielką wiedzę. (Pomijam na tym miejr
sou liczne publikacje Chwalewika z zakresu politycz-
no-społecznego, ekonomicznego i ściśle biibliotekar-
sko-bibliograficznego.) Po powrocie do kraju współ-
pracuje z redakcją Wielkiej Encyklopedii Ilustrowa-
nej, w której zamieszcza ponad tysiąc artykułów prze-
de wszystkim biograficznych i historycznych. W la-
tach 1906—1922 pracuje w Antykwariacie Polskim
Hieronima Wildera, przygotowując do druku m. in.
20 starannie opracowanych katalogów (nr 1—4 i 6—21),
najlepszych bodajt, jakie się w Polsce ukazały. Trzy
z nich — 10,15 i 16 — poświęcone są wyłącznie gra-
fice. W pracy tej osiąga niecodzienną specjalizację.
Spod jego ręki wychodzą też dwa cenne katalogi wy-
staw warszawskich: pamiątek z epoki kościuszkow-
skiej (1917) i czasów powstania styczniowego (1918).
Z tych też umiejętności, jak i z pogłębiającej się pa-
sji bibliofilskiej rodzi się dzieło o zbiorach polskich
(1916), którego drugie, dwutomowe wydanie z 1926—27
r. stanowiło bodaj „dzieło życia“, kompendium, które-
go wartości nie sposób przecenić. W 1922 r. przebywa

Edward Chwalewik w Moskwie, jako jeden z eksper-
tów polskich do mieszanej komisji rewindykacyjnej.
Obok Zbiorów polskich, nad których uzupełnie-
niem i korektą pracował aż do 1939 r. (rękopisy uzu-
pełnień — w Bibliotece Narodowej) — główny tytuł
do wdzięczności historyków sztuki uzyskał Chwalewik
przez swoje długoletnie studia nad dziejami rolsk-'?1-
exlibrisów. Pojmował je jako fragment dziejów kul-
tury, skrupulatnie gromadząc wiadomości o zawarto-
ści ii losach kolekcji bibliofilów polskich od XV wie-
ku począwszy, o ich działalności kulturalnej, wreszcie
o wyrażających się w exlibrisaeh wartościach arty-
stycznych. Sam był namiętnym zbieraczem exli;brisu,
współorganizatorem i prezesem Towarzystwa Bibliofi-
lów Polskich (1921) i Tow. Miłośników Exlibrisów
(1924), głównym motorem bibliofilskich zjazdów,
aukcji i wszelkich poczynań na tym polu. Pisał wiele,
a prace jego odznaczały się zawsze dużą kulturą, wie-
dzą historyczną i skrupulatnością. Bibliografia exli-
brisu polskiego Klemensiewicza (1952) notuje dwa-
dzieścia kilka rozpraw z tego zakresu, w rzeczywi-
stości było ich więcej. Najciekawsze z nich — z punk-
tu widzenia historii sztuki to O exlibrisach pol-
skich, ich twórcach i wykonawcach (pismo Exlibris,
1920, nr 3), Jan Filipowicz rytownik i drukarz (Studia
nad książką poświęcone pamięci K. Piekarskiego,
1951) oraz obszerne Exlibrisy polskie XVI i XVII w.
(1955). Pozostawił w rękopisie, niemal całkowicie go-
towy do publikacji inwentarz exlibrisów polskich
XVI—XIX w., obejmujący opis prawie 3 500 znaków
książkowych i podstawowe dane o ich właścicielach,
jak i O1 księgozbiorach, które zdobiły. Nad inwenta-
rzem tym pracował omal 40 lat i pracę tę należałoby
dla dobra nauki wydać jak najśpieszniej.
Edward Chwalewik był wielkim erudytą, obdarzo-
nym wprost fenomenalną pamięcią i żarliwością dla
swej pracy, która wzmagała się jeszcze z biegiem po-
stępującego wieku. Był człowiekiem wielkiej uczyn-
ności i niepospolitej prawości. Do ostatnich lat, mi-
mo sędziwego wieku, pracował nieustannie i —
wbrew wszelkim regułom — prace jego powstałe
w dziewiątym dziesiątku życia różniły się od publi-
kacji poprzednich tylko większą precyzją, wyższymi
wymaganiami, szerszymi horyzontami. Śledził uważ-
nie bieżącą literaturę polską i obcą, interesował się
życiem naukowym, w którym — choćby koresponden-
cyjnie — uczestniczył dosłownie do ostatnich dni ży-
cia. Zmarł w Skolimowie pod Warszawą 18.11.1956 r.,
pozostawiając przeświadczenie, że bodaj nikt Jego
dzieła nie będzie w stanie kontynuować.
A. Ryszkiewicz

193