Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (18.1956)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

TADEUSZ CHRZANOWSKI
PAŁAC W SZTYNORCIE NA TLE ARCHITEKTURY PAŁACOWEJ W. XVI I XVII
NA OBSZARZE POMORZA WSCHODNIEGO
na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego w dniu 12.1. 195*5 r.)

(Streszczenie referatu wygłoszonego


11. 1. Sztynort, pałac. Elewacja ogro-
dowa. (Fot. T. Chrzanowski)

Pałac w Sztynorcie położony w
powiecie węgorzewskim, na cyplu
rozgraniczającym jeziora Mamry i
Dargin — w samym centrum krainy
Wielkich Jezior — jest jednym z le-
piej zachowanych przykładów wcze-
śniejszej fazy budownictwa pałaco-
wego na obszarze Pomorza Wschod-
niego, a ściślej na obszarze byłych
Prus Książęcych.
Dobra sztynorckie należały od XV
w. do ostatniej wojny do rodziny
Lehndorffów (pierwotnie Logem- lub
Legendorffów), której dzieje zna-
mienne są dla układu stosunków
społeczno-politycznych tego obszaru
i dobrze charakteryzują warstwę
junkrów pruskich, z których rekru-
tował się wyższy korpus oficerski
zarówno wilhemińskiej jak i hitle-
rowskiej armii.
Sam pałac powstał w końcu w.
XVII, zachowując jednak rzut bu-
dynku pierwotnego, pochodzącego
zapewne z drugiej połowy XVI w.
W miarę budowy dostosowywano się
też do miejscowej tradycji, tak więc
Sztynort, mimo stosunkowo późnej
daty, stanowi dość typowy przykład
architektury tego terenu, której po-
wolny rozwój rozciąga się na prze-
strzeni około 150 lat, od połowy XVI
do pierwszych lat XVIII w.
Opublikowane przed wojną mate-
riały do „fabryki pałacu11 pozwalają
prześledzić dokładnie koleje budo-
wy, zrekonstruować pierwotny wy-
gląd budynku, a przede wszystkim
wejrzeć w skład etniczny sporego
zastępu ludzi zatrudnionych przy
tym przedsięwzięciu. Niestety ar-
chiwa, rozproszone w czasie wojny,
nie podają dwu ważnych nazwisk:

twórcy projektu budynku oraz ma-
larza, który dekorował wnętrza
(wiadomo jedynie, że ten ostatni po-
chodził z Kętrzyna). Głównymi twór-
cami architektury Sztynortu wzno-
szonej w latach 1689—©7 byli: Bal-
tazar Frobe — majster murarski oraz
Jerzy Riebeł — mistrz ciesielski,
obaj pochodzący z Królewca. Poza
nimi jednak przewija się przez ar-
chiwa znaczna ilość nazwisk rze-
mieślników, z których znaczna część
nosi nazwiska polskie podawane w
niemieckiej transkrypcji. Odnoto-
wać tu warto szczególnie Marcina
Powolnego z Kętrzyna, twórcę duże-
go zespołu pieców kaflowych, zni-
szczonych niestety przez obecnego
użytkownika.
Poprzedni, częściowo rozebrany,
częściowo zachowany w nowszej bu-
dowli pałac założony był na rzucie
niemal kwadratowym. Projekt prze-
budowy, zachowując ów plan doda-
wał jedynie nieznacznie występują-
cy przed lico fasady ryzalit na osi
oraz dwa narożne pawilony nakryte
mansardowymi dachami. W czasie
budowy 1689—1697, w pierwszych
trzech latach wzniesiono i wykoń-
czono pałac, w następnych powstały
trakty gospodarcze, zarzucono jed-
nak owe narożne pawilony. Tak więc
powstał blok niemal kwadratowy,
z nieznacznym ryzalitem od frontu
zwieńczonym silnie spłaszczonym
przyczółkiem, o trzytraktowym ukła-
dzie wnętrza z wielką sienią i od-
powiadającym jej hallem na pię-
trze oraz salonem na osi. Ów pię-
trowy budynek nakryto olbrzymim
czterospadowym' dachem, którego
wiązanie imponuje zarówno ilością
i jakością użytego nań materiału
jak i przemyślnością konstrukcji
piętrzącej się trzema kondygnacja-
mi.
Wielkie płaszczyzny ścian pozba-
wione wszelkich ozdób i podziałów
ożywione były jedynie kwadratami
dwubarwnych, szaro-białych tyn-
ków. Dwa ciągi budynków gospo-
darczych z bramą przejazdową
zwieńczoną wieżyczką flankowały
dziedziniec, który przed frontem pa-
łacu otwierał się perspektywą na
Jezioro Sztynorckie. Wspaniały dę-
bowy przeważnie park z perspekty-
wicznym układem alei, zamykał oś
widokową od wschodu.
W połowie w*. XIX pałac uległ roz-
budowie, dodano wówczas po bokach
elewacji frontowej dwa długie skrzy-

dła, z których jedno zakończono pse-
udo-basztą, drugie pozostało niewy-
kończone. W elewacji ogrodowej
przybudowano dwa pawilony-alkie-
rze w narożnikach. Zniesiono wów-
czas zabudowania gospodarcze ni-
szcząc w ten sposób barokowy efekt
przestrzenny dziedzińca. Sam jed-
nak główny budynek pałacu uległ
niewielkim stosunkowo zmianom (po-
za neogotyckim retuszem elewacji
frontowej), zachowując do ostatnich
czasów wyjątkowo piękne wnętrze
z olbrzymią sienią mieszczącą efek-
towną dwubiegową klatkę schodo-
wą oraz hallem na piętrze. Strop hal-
lu zachował pierwotną dekorację
malowaną w motyw wici roślinnej
oraz kartusze herbowe. Na wystrój
składały się dalej: kominki, piece,
stolarka i drewniana dekoracja su-
fitów, imitująca stiuk.
Choćby pobieżna analiza szeregu
innych zabytków na omawianym te-
renie wskazuje na istnienie pewnych
wspólnych cech architektury pała-
cowej XVI i XVII w. reprezentowa-
nych w takich obiektach, jak: Mar-
kowo (11560 — pow. Morąg), Galiny
(15198 — pow. Bartoszyce), Ponary
(w. XVI/XVII — pow. Morąg), Pro-
sną (1610 —120' — pow. Kętrzyn), Tol-
ko (połowa XVII w. — pow. Barto-
szyce), Dobrocin (1609 (?) — pow.
Morąg), Łabędnik (w. XVII — pow.
Bartoszyce), Prakwice (koniec XVII
w. — pow. Morąg). Sasiny (w. XVII/
XVIII — pow. Morąg). Poza Tolkiem
wszystkie pozostałe pałace uległy w


II. 2. Sztynort, pałac. Klatka scho-
dowa. (Fot. T. Chrzanowski)

305