DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI Artikel:Gostyński, Tadeusz: Dwa nieznane projekty przebudowy zamku warszawskiego: (streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym oddziału Warszawskiego w dniu 25.X.1955 r.)
DOI Artikel:Kalinowski, Wojciech; Trawkowski, Stanisław: Urbanistyka i budownictwo miejskie Królestwa Kongresowego w pierwszej połowie XIX w.: (streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warszawskiego w dniu 15.XI.1955 r.)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.41526#0524
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
się jeszcze ostatecznie wyjaśnić.
Zdaje się jednak, że .przypisać je
należy Merliniemu.
Pomysł przekształcenia budowli
zamkowej na pałac trzyskrzydłowy
z otwartym dziedzińcem od frontu,
pochodzący jak się zdaje od Jaku-
ba Fontany, jeśli nie od samego
Stanisława Augusta, nawiązywał do
architektury dawniejszej, mającej
pierwowzór w Wersalu, a nie now-
szej, mającej bryłę zwartą, zgodnie
z koncepcją architektury neoklasy-
cznej. Na terenie Warszawy pałace
z otwartym od ulicy dziedzińcem
wznoszono za Sasów, a stanisławow-
skie, zwarte budowano wprost przy
ulicy (Tyszkiewiczów, Teppera).
Charakterystyczny objaw operowa-
nia koncepcjami architektury ba-
rokowej we wszystkich projektach
przebudowy zamku warszawskiego
tak w ukształtowaniu bryły, jak
i w wystroju można tłumaczyć tym,
że Stanisław August i jego archi-
tekci znali niewątpliwie projekty
przebudowy zamku warszawskiego
opracowane za Sasów i mogli do
nich nawiązywać. Nasuwa się py-
tanie czy motyw kopuły nie pocho-
dzi z dawnego projektu Poppełma-
na, a nie jest też wykluczone, że
i cała koncepcja dziedzińca zam-
kniętego kolumnadą z glorietą wy-
wodzi się z innej budowli poppel-
manowskiej, a mianowicie z Zwin-
geru (zresztą w ogólnym tylko roz-
planowaniu, bo istniejące mury ka-
zały liczyć się z rzeczywistością).
Stamtąd też mogły być przejęte
pewne elementy, jak motyw gigan-
tów.
Ogromne trudności związane
z nowym ukształtowaniem bryły
zamku, które ujawniły się we
wszystkich projektach, skłoniły Sta-
nisława Augusta do poniechania tak
kosztownej i kłopotliwej budowy.
Poniatowski, jak niegdyś Wazowie,
ograniczył się do stworzenia wspa-
niałych wnętrz, a ukształtowanie
bryły pozostawił nadal surowe
i proste. Tak więc dwa odnalezione
projekty są tylko przyczynkiem do
dziejów kształtowania się i ewolucji
architektury stanisławowskiej.
WOJCIECH KALINOWSKI, STANISŁAW TRAWKOWSKI
URBANISTYKA I BUDOWNICTWO MIEJSKIE KRÓLESTWA KONGRESOWEGO
W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX W.
(Streszczenie referatu wygłoszonego
Pierwsza połowa XIX w. jest
okresem silnego wzmożenia ruchu
budowlanego, w wyniku którego
nastąpiła przemiana urbanistyczno-
architektoniczna miast Królestwa
Polskiego. Początki tej przebudowy
sięgają lat sześćdziesiątych XVIII w.,
kiedy w związku z wzmagającym się
narastaniem elementów układu ka-
pitalistycznego rozpoczyna się zna-
czniejsza działalność zmierzająca do
odbudowy i przebudowy zniszczo-
nych w XVII w. miast polskich. Do
ówczesnej działalności nawiązuje też
i akcja prowadzona w latach dwu-
dziestych i trzydziestych XIX w.,
czerpiąca także wzory z ówczesnego
dorobku urbanistyki i architektury
europejskiej.
Polska myśl urbanistyczno-ar-
chitektoniczna omawianego okresu
jest mało poznana. Materiały źród-
łowe wskazują, że należy zwrócić
uwagę na teoretyczne i praktyczne
przejawy uznawania problematyki’
ekonomiczno-technicznej w ujmowa-
niu zagadnień urbanistyczno-archi-
tektonicznych. Prowadzi to do cha-
rakterystycznego stwierdzenia nie-
których ówczesnych teoretyków, że
architektura nie jest sztuką, lecz
nauką techniczną o podstawach
empirycznych oraz, że piękno archi-
tektury wypływa samoistnie z wła-
ściwego pod względem ekonomicz-
nym i techniczno-użytkowym roz-
wiązania programu architektonicz-
nego. Obok tych tendencji obserwo-
wać można także przejawy zarówno
wąskiego ekonomizmu fiskalnego,
jak i niewłaściwego estetyzmu wy-
na zebraniu naukowym Oddziału
rażającego się np. w tworzeniu po-
zorów podnoszenia się stanu miast
przez dobudowywanie murowanych
frontów do drewnianych ruder.
Przechodząc do omówienia dzia-
łalności ur b ani s ty c zn o - a rchd tekto -
nicznej władz Królestwa Polskiego
należy stwierdzić, że zakres jej jak
na owe czasy był olbrzymi. Dążąc
do uporządkowania miast sporzą-
dzono do r. 1925 ok. 149 planów re-
gulacyjnych miast (na 482 miasta
istniejące w r. 1829). Urbanistykę
tego okresu cechuje przede wszyst-
kim dążenie do wprowadzenia pro-
stokątnej sieci ulicznej przy jedno-
czesnym ujednoliceniu zabudowy.
Najwyraźniej występuje to w pro-
jektach nowych miast (Łódź, Ale-
ksandrów, Tomaszów Mazowiecki)
czy też nowych dzielnic (Uniejów,
Zgierz, Przedbórz) tworzonych w
związku z rozbudową przemysłu
tekstylnego. Przy regulacji miast
ze względów ekonomicznych stara-
no się na ogół jednak zachować
istniejącą sieć uliczną (Radom Wło-
cławek, Sandomierz, Uniejów) choć
spotykają się i takie rozwiązania,
które nie liczą się nrawie zupełnie
z istniejącym układem (Bolesławiec).
Drugim elementem charaktery-
stycznym dla ówczesnej działalności
urbanistycznej jest dążenie do two-
rzenia placów reprezentacyjnych m.i.
przez likwidowanie zabudowy we-
wnątrz rynków (burzenie ratuszy)
i powiększanie ich przez włączanie
bloków przyrynkowych (Uniejów,
Bolesławiec, Sochaczew). Istniejące
stare dzielnice śródmiejskie łączone
Warszawskiego w dniu 15.XI.1955 r.)
są w dogodny sposób z nowymi
przedmieściami (Zgierz, Częstocho-
wa), przy czym często nowe arte-
rie komunikacyjne wytyczane są
w ten sposób, aby zamknięcia ich
stanowiły akcenty architektoniczne.
W projektach spotykane są też pew-
ne reminiscencje promienistych
układów barokowych (projekt re-
gulacji Pragi J. Kubickiego, Kielce,
Białogon, Nietulisko).
Wykształcenie się nowej organi-
zacji aparatu administracyjnego jest
powodem powstania nowego typu
budynków administracyjnych —
gmachy Komisji Rządowych (np.
tzw. Ministerstwo Skarbu, Kom.
Rząd. Spraw Wewn. i Policji d in.
w Warszawie), Komisji Wojewódz-
kich (Radom, Warszawa, Dublin),
Komisji Obwodowych (Kielce, San-
domierz, Radom i iń.). Częstokroć
też na potrzeby aparatu administra-
cyjnego adaptowane są istniejące
budynki poklasztome (Lublin). W
omawianym okresie następuje spre-
cyzowanie programu ratusza, które
wywołuje pewną normalizację tych
budvnków (Łowicz, Łódź, Przedecz,
Dąbie, Sochaczew, Góra Kalwaria
i in.). Równocześnie istnieją tenden-
cje do wprowadzenia projektów ty-
powych dla budynków rządowych
czy komunalnych (rogatki, zajazdy,
jatki itp.).
Zabudowę dzielnic mieszkanio-
wych charakteryzuje dążenie do
utrzymania wyrównanego gabarytu
domów oraz do ujednolicenia zabu-
dowy. Specjalny charakter mają
dzielnice przeznaczone dla rzemiieśi-
510
się jeszcze ostatecznie wyjaśnić.
Zdaje się jednak, że .przypisać je
należy Merliniemu.
Pomysł przekształcenia budowli
zamkowej na pałac trzyskrzydłowy
z otwartym dziedzińcem od frontu,
pochodzący jak się zdaje od Jaku-
ba Fontany, jeśli nie od samego
Stanisława Augusta, nawiązywał do
architektury dawniejszej, mającej
pierwowzór w Wersalu, a nie now-
szej, mającej bryłę zwartą, zgodnie
z koncepcją architektury neoklasy-
cznej. Na terenie Warszawy pałace
z otwartym od ulicy dziedzińcem
wznoszono za Sasów, a stanisławow-
skie, zwarte budowano wprost przy
ulicy (Tyszkiewiczów, Teppera).
Charakterystyczny objaw operowa-
nia koncepcjami architektury ba-
rokowej we wszystkich projektach
przebudowy zamku warszawskiego
tak w ukształtowaniu bryły, jak
i w wystroju można tłumaczyć tym,
że Stanisław August i jego archi-
tekci znali niewątpliwie projekty
przebudowy zamku warszawskiego
opracowane za Sasów i mogli do
nich nawiązywać. Nasuwa się py-
tanie czy motyw kopuły nie pocho-
dzi z dawnego projektu Poppełma-
na, a nie jest też wykluczone, że
i cała koncepcja dziedzińca zam-
kniętego kolumnadą z glorietą wy-
wodzi się z innej budowli poppel-
manowskiej, a mianowicie z Zwin-
geru (zresztą w ogólnym tylko roz-
planowaniu, bo istniejące mury ka-
zały liczyć się z rzeczywistością).
Stamtąd też mogły być przejęte
pewne elementy, jak motyw gigan-
tów.
Ogromne trudności związane
z nowym ukształtowaniem bryły
zamku, które ujawniły się we
wszystkich projektach, skłoniły Sta-
nisława Augusta do poniechania tak
kosztownej i kłopotliwej budowy.
Poniatowski, jak niegdyś Wazowie,
ograniczył się do stworzenia wspa-
niałych wnętrz, a ukształtowanie
bryły pozostawił nadal surowe
i proste. Tak więc dwa odnalezione
projekty są tylko przyczynkiem do
dziejów kształtowania się i ewolucji
architektury stanisławowskiej.
WOJCIECH KALINOWSKI, STANISŁAW TRAWKOWSKI
URBANISTYKA I BUDOWNICTWO MIEJSKIE KRÓLESTWA KONGRESOWEGO
W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX W.
(Streszczenie referatu wygłoszonego
Pierwsza połowa XIX w. jest
okresem silnego wzmożenia ruchu
budowlanego, w wyniku którego
nastąpiła przemiana urbanistyczno-
architektoniczna miast Królestwa
Polskiego. Początki tej przebudowy
sięgają lat sześćdziesiątych XVIII w.,
kiedy w związku z wzmagającym się
narastaniem elementów układu ka-
pitalistycznego rozpoczyna się zna-
czniejsza działalność zmierzająca do
odbudowy i przebudowy zniszczo-
nych w XVII w. miast polskich. Do
ówczesnej działalności nawiązuje też
i akcja prowadzona w latach dwu-
dziestych i trzydziestych XIX w.,
czerpiąca także wzory z ówczesnego
dorobku urbanistyki i architektury
europejskiej.
Polska myśl urbanistyczno-ar-
chitektoniczna omawianego okresu
jest mało poznana. Materiały źród-
łowe wskazują, że należy zwrócić
uwagę na teoretyczne i praktyczne
przejawy uznawania problematyki’
ekonomiczno-technicznej w ujmowa-
niu zagadnień urbanistyczno-archi-
tektonicznych. Prowadzi to do cha-
rakterystycznego stwierdzenia nie-
których ówczesnych teoretyków, że
architektura nie jest sztuką, lecz
nauką techniczną o podstawach
empirycznych oraz, że piękno archi-
tektury wypływa samoistnie z wła-
ściwego pod względem ekonomicz-
nym i techniczno-użytkowym roz-
wiązania programu architektonicz-
nego. Obok tych tendencji obserwo-
wać można także przejawy zarówno
wąskiego ekonomizmu fiskalnego,
jak i niewłaściwego estetyzmu wy-
na zebraniu naukowym Oddziału
rażającego się np. w tworzeniu po-
zorów podnoszenia się stanu miast
przez dobudowywanie murowanych
frontów do drewnianych ruder.
Przechodząc do omówienia dzia-
łalności ur b ani s ty c zn o - a rchd tekto -
nicznej władz Królestwa Polskiego
należy stwierdzić, że zakres jej jak
na owe czasy był olbrzymi. Dążąc
do uporządkowania miast sporzą-
dzono do r. 1925 ok. 149 planów re-
gulacyjnych miast (na 482 miasta
istniejące w r. 1829). Urbanistykę
tego okresu cechuje przede wszyst-
kim dążenie do wprowadzenia pro-
stokątnej sieci ulicznej przy jedno-
czesnym ujednoliceniu zabudowy.
Najwyraźniej występuje to w pro-
jektach nowych miast (Łódź, Ale-
ksandrów, Tomaszów Mazowiecki)
czy też nowych dzielnic (Uniejów,
Zgierz, Przedbórz) tworzonych w
związku z rozbudową przemysłu
tekstylnego. Przy regulacji miast
ze względów ekonomicznych stara-
no się na ogół jednak zachować
istniejącą sieć uliczną (Radom Wło-
cławek, Sandomierz, Uniejów) choć
spotykają się i takie rozwiązania,
które nie liczą się nrawie zupełnie
z istniejącym układem (Bolesławiec).
Drugim elementem charaktery-
stycznym dla ówczesnej działalności
urbanistycznej jest dążenie do two-
rzenia placów reprezentacyjnych m.i.
przez likwidowanie zabudowy we-
wnątrz rynków (burzenie ratuszy)
i powiększanie ich przez włączanie
bloków przyrynkowych (Uniejów,
Bolesławiec, Sochaczew). Istniejące
stare dzielnice śródmiejskie łączone
Warszawskiego w dniu 15.XI.1955 r.)
są w dogodny sposób z nowymi
przedmieściami (Zgierz, Częstocho-
wa), przy czym często nowe arte-
rie komunikacyjne wytyczane są
w ten sposób, aby zamknięcia ich
stanowiły akcenty architektoniczne.
W projektach spotykane są też pew-
ne reminiscencje promienistych
układów barokowych (projekt re-
gulacji Pragi J. Kubickiego, Kielce,
Białogon, Nietulisko).
Wykształcenie się nowej organi-
zacji aparatu administracyjnego jest
powodem powstania nowego typu
budynków administracyjnych —
gmachy Komisji Rządowych (np.
tzw. Ministerstwo Skarbu, Kom.
Rząd. Spraw Wewn. i Policji d in.
w Warszawie), Komisji Wojewódz-
kich (Radom, Warszawa, Dublin),
Komisji Obwodowych (Kielce, San-
domierz, Radom i iń.). Częstokroć
też na potrzeby aparatu administra-
cyjnego adaptowane są istniejące
budynki poklasztome (Lublin). W
omawianym okresie następuje spre-
cyzowanie programu ratusza, które
wywołuje pewną normalizację tych
budvnków (Łowicz, Łódź, Przedecz,
Dąbie, Sochaczew, Góra Kalwaria
i in.). Równocześnie istnieją tenden-
cje do wprowadzenia projektów ty-
powych dla budynków rządowych
czy komunalnych (rogatki, zajazdy,
jatki itp.).
Zabudowę dzielnic mieszkanio-
wych charakteryzuje dążenie do
utrzymania wyrównanego gabarytu
domów oraz do ujednolicenia zabu-
dowy. Specjalny charakter mają
dzielnice przeznaczone dla rzemiieśi-
510