Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (18.1956)

KAMIENICA MIESZCZAŃSKA W JAROSŁAWIU


II. 17. Rzuty przyziemia domów Rynek 2 i 3 (dawnej kamienicy Macharskich).
Skala 1:400.

4. UKŁAD PRZESTRZENNY KAMIENICY JAROSŁAWSKIEJ

Układ wewnętrzny diomu, obejmujący rozmieszcze-
nie poszczególnych lokalności i ich wzajemne związki
stanowi całą funkcjonalną, a więc zasadniczą stronę
jego istnienia. Ponadto wobec charakterystycznej dla
polskiego budownictwa zasady planowania od we-
wnątrz, decyduje on w sposób zasadniczy o sylwecie
domu jako całości Wnętrze domu jest ponadto naj-
lepszym tłem odzwierciedlającym charakter życia spo-
łecznego i prywatnego jego mieszkańców. Elementem
jednoczącym wnętrze domu, tak w sensie funkcjonal-
nym jak i kompozycyjnym, jest jego układ komunika-
cyjny. Podlegając z natury rzeczy najsilniej i najbar-
dziej bezpośrednio funkcjom społecznym i gospodar-
czym domu, w najsilniejszym stopniu odzwierciedla
on lokalny sposób budowania wynikły z miejscowych
potrzeb.
Handel oraz związane z nim zagadnienia procesu
targu i przechowywania towarów wywarł najbardziej
istotne piętno na wewnętrznym układzie kamienicy
jarosławskiej. Domy w Jarosławiu bywają zwykle
trzytraktowe, jednopiętrowe. Rozmiary rzutów są róż-
ne: szerokość frontów waha się w granicach od 8 do
16 m, głębokość od 23 do 46 m. Szerokość frontów po-
zostaje w ścisłym związku z przynależnością klasową
i zawodową właściciela. Lepiej jeszcze ilustrują ją
proporcje oraz funkcje całości układu przestrzennego
domu. Pod tym kątem rozpatrywane zagadnienie do-
mów jarosławskich pozwala na wyodrębnienie nastę-
pujących typów: 1) dom handlowy zamożnego kupiec-
twa, 2) dom patrycjuszowski, 3) dom pospólstwa.

Dom handlowy bogatego kupiec-
t w a. Oryginalnością wyróżniającą ten typ domu
spośród innych jest tzw. „wiata". Jest to rodzaj kry-
tego, wewnętrznego, centralnie usytuowanego dzie-
dzińca. Mieszcząc się w trakcie środkowym domu, jest
wiata środkowym odcinkiem osi komunikacyjnej, ja-
ką wraz z nią tworzy szeroka, zwykle sklepiona ko-
lebką z lunetami sień pierwszego traktu, oraz skrom-
niejsza, węższa sień traktu trzeciego, wychodząca na
tyły domu. Wiatę pokrywa obszerny świetlik o sze-
rokich oknach, zwykle występujący ponad poziom po-
łaci dachowych (ii. 4). Długość wiaty równa się długo-
ści traktu środkowego; dochodzi ona do 15 m. Jej sze-
rokość nawiązuje zwykle do szerokości sieni fronto-
wej, której wiata w przyziemu jest kompozycyjnym
przedłużeniem. Bardzo często zwiększa się ona ku ty-
łowi, dochodząc ;od 4,5 do 6 m. Ze względu na znaczną
długość domów schody na piętro zajmują miejsce
często na dwóch krańcach wiaty, tzn. na pograniczu
pierwszego i trzeciego traktu (Rynek 9, 12, 15), przy
czym umieszczane bywają dwojako: bądź bieg scho-
dów wraz z gankami obiegającymi wiatę w poziomie
piętra znajduje się w jej wnętrzu (Rynek 7,15); bądź
też schody biegną obok wiaty osobnym kominem, ko-
munikującym się z nią za pomocą szerokich, półkoli-
stych arkad. Arkady te stanowią wygodne dojście na
szerokie pomosty lub ganki znajdujące się w obrębie
wiaty na poziomie pięter (Rynek 6, 8, 12). Sposób
pierwszy, bardziej celowy i jasny, wydaje się dzięki
temu silnie związany z tradycyjną pierwotną kon-

37