DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Rozprawy
DOI article:Chojecka, Ewa: Nieznany drzeworyt astrologiczny związany z Sebastianem Brantem
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41526#0484
EWA CHOJECKA
II. 4. Koniec świata spowodowany koniunkcją planet,
rys. piórkiem. Ilustracja tytułowa z „Praktyki“ Leon-
harda Reymanna, 1524. (Fot. wg Bolla)
pisami odnoszącymi się do omawianych scen, umie-
szczone razem, dają rymowany dwuwiersz:
„Ich krey uń weis nid wie ich ston
Ich hafo den by den, kragen schon“.
Przytoczony tekst sugeruje, że przedstawiono, tu ja-
kieś zdarzenie tradycyjnym systemem kontynuiacyj-
nym. Scenkę z lisem i kogutem próbował Schmidt in-
terpretować jako polityczną aluzję Sebastiana Branta.
Według niego Rak miałby symbolizować państwo nie-
mieckie, które w przenośnym sensie szło chodem raka.
Stan ten zostałby uzdrowiony drogą wojny z Francją,
której symbolem jest w danym wypadku kogut, li-
sem zaś cesarz Maksymilian, którego zadaniem mia-
łoby być ukrócenie panowania francuskiego39. Póź-
niejszy badacz odniósł się jednak krytycznie do tego
przypuszczenia ze względu na to, iż jest nazbyt skom-
39 Schmidt, Histoire litteraire de VAlsace, I, s.
3126—7.
40 Heitz, jw., Nachwort von Schultz F., s. X; na
poparcie tego stanowiska można dodać, że w pozosta-
łych swych ulotkach Brant wypowiada polityczne wska-
zania wyraźnie, nie miał zwyczaju ukrywania ich pod
postacią mało czytelnej przenośni czy aluzji.
41 Z bogato ilustrowanych wydań Ezopa w XV wie-
ku wymienić można edycję Jana Zainera, Ulm ok.
1476—7 (Schramm, jw., V, s. 5—13, tabl. 20—44), Jana
Koelhoffa, Kolonia 1489 (Schramm, jw., VIII, s. 6, ii.
100—203), Maurycego Brandisa, Lubeka, koniec w XV
plikowane i nie nadaje .się do popularnej ulotki, a po-
nadto nie wynika z dołączonych do ilustracji tekstów
objaśniających 40.
Nie dano jednak dotąd innej próby wyjaśnienia tre-
ści tych przedstawień. Gdyby Brantowi chodziło o kon-
kretną aluzję polityczną, to niezawodnie określiłby ją
jasno w tekście objaśniającym, tak jak to czynił
w innych redagowanych przez siebie ulotkach. Do
scen zwierzęcych można jedynie odnieść następujący
wyjątek tekstu umieszczonego u dołu:
„Der Krebs wirdt ettlich foald abschutten
Die lang zeit habent sanfft geritten
Vil unstet wesen wirt er machen
Gross ungefell in kryeges sachen
In lannden die ich nit will nennen
In kurtzer zeyt wirdt man sye kennen“.
Przytoczony tekst nie zawiera żadnej aluzji politycz-
nej do konkretnych osób czy państw. Przepowiednia
jest tak ogólnikowo sformułowana, żeby każde póź-
niejsze wydarzenia było można pod nią podciągnąć.
Brant był ostrożny. Ilustracja lisa z kogutem nosi pięt-
no wybitnie moralizujące. Najwidoczniej sens jej sta-
wał się specjalnie aktualny w momencie pojawienia
się na niebie owej niebezpiecznej koniunkcji. Pewny
siebie kogut stojący na Raku, który nie widzi zbliża-
jącego się niebezpieczeństwa w postaci lisa nasuwa
przypuszczenie, że mamy do czynienia z ilustracją,
której treść zaczerpnięta została z jakiejś bajki tak
dalece znanej, że mogła być wprost przysłowiowa.
Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że
chodzi o jedną z ibajek Ezopa, którego Fabulae były
w XV i XVI wieku powszechnie znane i doczekały się
licznych wydań41. Przy jednym z nich czynny -był rów-
nież Sebastian Brant42. Jest rzeczą dowiedzioną, że
teksty Branta zawierają kompilacje z bajek Ezopa43,
nie jest więc wykluczone, że w ilustracji ulotki autor
jej zastosował motyw podobny. Chodzi o bajkę, która
w wydaniu Jana Zainera z ok. 1476-7 r. nosi tytuł: „Die
dritt faibe von dem fuchs und dem han“, i brzmi:
„...Da erschwang der han. sein gefider. uń mit beschlos-
sen augen. fieg er an auff das lautest zeschreyen In dem
sprang der fuchs auff, und vieng in und trug in in den
walt...“ 44. Bajka ta ,ze względu na popularność, mo-
(Schramm, jw., XII, .s. 10, il. 476.—662),. Jakuba
Wolffa, Bazylea 1492-4519, Lienharta Ysenhuta, Ba-
zylea ok. 1490 (Schramm, jw. XXI, s. 21—24, il. 800—
991, XXII, s. 3, il. 11—201).
42 Ligacz R., Aesops Einfluss auf die deutsche Li-
teratur des XVI Jahrhunderts, Berlin—Steglitz 1948,
s. 19, 21.
43 Ligacz, jw., s. 19.
44 Do cytowanego tekstu dołączono drzeworyt z ko-
gutem piejącym na płocie i lisem, który doskakuje mu
do gardła, a w tle dalsze losy koguta i lisa w lesie, por.
Schramm, jw., V, s. 6, 9, tabl. 35, nr 221.
470
II. 4. Koniec świata spowodowany koniunkcją planet,
rys. piórkiem. Ilustracja tytułowa z „Praktyki“ Leon-
harda Reymanna, 1524. (Fot. wg Bolla)
pisami odnoszącymi się do omawianych scen, umie-
szczone razem, dają rymowany dwuwiersz:
„Ich krey uń weis nid wie ich ston
Ich hafo den by den, kragen schon“.
Przytoczony tekst sugeruje, że przedstawiono, tu ja-
kieś zdarzenie tradycyjnym systemem kontynuiacyj-
nym. Scenkę z lisem i kogutem próbował Schmidt in-
terpretować jako polityczną aluzję Sebastiana Branta.
Według niego Rak miałby symbolizować państwo nie-
mieckie, które w przenośnym sensie szło chodem raka.
Stan ten zostałby uzdrowiony drogą wojny z Francją,
której symbolem jest w danym wypadku kogut, li-
sem zaś cesarz Maksymilian, którego zadaniem mia-
łoby być ukrócenie panowania francuskiego39. Póź-
niejszy badacz odniósł się jednak krytycznie do tego
przypuszczenia ze względu na to, iż jest nazbyt skom-
39 Schmidt, Histoire litteraire de VAlsace, I, s.
3126—7.
40 Heitz, jw., Nachwort von Schultz F., s. X; na
poparcie tego stanowiska można dodać, że w pozosta-
łych swych ulotkach Brant wypowiada polityczne wska-
zania wyraźnie, nie miał zwyczaju ukrywania ich pod
postacią mało czytelnej przenośni czy aluzji.
41 Z bogato ilustrowanych wydań Ezopa w XV wie-
ku wymienić można edycję Jana Zainera, Ulm ok.
1476—7 (Schramm, jw., V, s. 5—13, tabl. 20—44), Jana
Koelhoffa, Kolonia 1489 (Schramm, jw., VIII, s. 6, ii.
100—203), Maurycego Brandisa, Lubeka, koniec w XV
plikowane i nie nadaje .się do popularnej ulotki, a po-
nadto nie wynika z dołączonych do ilustracji tekstów
objaśniających 40.
Nie dano jednak dotąd innej próby wyjaśnienia tre-
ści tych przedstawień. Gdyby Brantowi chodziło o kon-
kretną aluzję polityczną, to niezawodnie określiłby ją
jasno w tekście objaśniającym, tak jak to czynił
w innych redagowanych przez siebie ulotkach. Do
scen zwierzęcych można jedynie odnieść następujący
wyjątek tekstu umieszczonego u dołu:
„Der Krebs wirdt ettlich foald abschutten
Die lang zeit habent sanfft geritten
Vil unstet wesen wirt er machen
Gross ungefell in kryeges sachen
In lannden die ich nit will nennen
In kurtzer zeyt wirdt man sye kennen“.
Przytoczony tekst nie zawiera żadnej aluzji politycz-
nej do konkretnych osób czy państw. Przepowiednia
jest tak ogólnikowo sformułowana, żeby każde póź-
niejsze wydarzenia było można pod nią podciągnąć.
Brant był ostrożny. Ilustracja lisa z kogutem nosi pięt-
no wybitnie moralizujące. Najwidoczniej sens jej sta-
wał się specjalnie aktualny w momencie pojawienia
się na niebie owej niebezpiecznej koniunkcji. Pewny
siebie kogut stojący na Raku, który nie widzi zbliża-
jącego się niebezpieczeństwa w postaci lisa nasuwa
przypuszczenie, że mamy do czynienia z ilustracją,
której treść zaczerpnięta została z jakiejś bajki tak
dalece znanej, że mogła być wprost przysłowiowa.
Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że
chodzi o jedną z ibajek Ezopa, którego Fabulae były
w XV i XVI wieku powszechnie znane i doczekały się
licznych wydań41. Przy jednym z nich czynny -był rów-
nież Sebastian Brant42. Jest rzeczą dowiedzioną, że
teksty Branta zawierają kompilacje z bajek Ezopa43,
nie jest więc wykluczone, że w ilustracji ulotki autor
jej zastosował motyw podobny. Chodzi o bajkę, która
w wydaniu Jana Zainera z ok. 1476-7 r. nosi tytuł: „Die
dritt faibe von dem fuchs und dem han“, i brzmi:
„...Da erschwang der han. sein gefider. uń mit beschlos-
sen augen. fieg er an auff das lautest zeschreyen In dem
sprang der fuchs auff, und vieng in und trug in in den
walt...“ 44. Bajka ta ,ze względu na popularność, mo-
(Schramm, jw., XII, .s. 10, il. 476.—662),. Jakuba
Wolffa, Bazylea 1492-4519, Lienharta Ysenhuta, Ba-
zylea ok. 1490 (Schramm, jw. XXI, s. 21—24, il. 800—
991, XXII, s. 3, il. 11—201).
42 Ligacz R., Aesops Einfluss auf die deutsche Li-
teratur des XVI Jahrhunderts, Berlin—Steglitz 1948,
s. 19, 21.
43 Ligacz, jw., s. 19.
44 Do cytowanego tekstu dołączono drzeworyt z ko-
gutem piejącym na płocie i lisem, który doskakuje mu
do gardła, a w tle dalsze losy koguta i lisa w lesie, por.
Schramm, jw., V, s. 6, 9, tabl. 35, nr 221.
470